Novi patrijarh SPC, 8. po redu, trebalo bi da se izabere u naredna tri mjeseca.
Po slovu Ustava SPC, biraće se na zasijedanju Arhijerejskoga sabora SPC, kojim predśedava najstariji po posvećenju – to je episkop šabački Lavrentije Trifunović. On je predśedavao i 2010. kada je za patrijarha izabran Irinej Gavrilović, dotadašnji episkop niški.
Terorijski, kandidati su svi aktivni arhijereji (episkopi, mitropoliti) koji imaju eparhije, uz obavezujući aneks da im je „staž” na tim pozicijama najmanje pet godina.
Ako se računaju i nominalni eparhijski arhijereji u okviru SPC autonomne Pravoslavne ohridske arhiepiskopije (POA), ukupno 32 kandidata ispunjavaju ove uslove. Iz Crne Gore jedini kandidat je Joanikije Mićović.
Uz kandidate, sljedećih još 6 arhijereja će glasati za novoga patrijarha, ali se, uslijed manjka „staža” na eparhijama, neće moći kandidovati: Nikodim Kosović, Dimitrije Rađenović, Arsenije Glavčić, Heruvim Đermanović, Siluan Mrakić, Kirilo Bojović.
Glasaće i 5 vikarnih episkopa, tj. arhijereji bez eparhijâ: Antonije Pantelić, Stefan Šarić, Isihije Rogić, Metodije Ostojić, David Ninov. I oni su bez prava na vlastitu kandidaturu.
Trenutno su upražnjene sljedeće eparhije: Arhiepiskopija beogradsko-karlovačka, Crnogorsko-primorska, Valjevska, Temišvarska, kao i 3 „na papiru” eparhije u ogranku POA-SPC.
Prilikom izbora patrijarha 2010. pravo glasa je imalo 44 učesnika, a pravo na izbor 34 kandidata.
Pravo glasa neće imati, niti će prisustvovati izbornom saboru još 7 arhijereja SPC, od kojih su 5 prisilno umirovljeni zbog raznih sablazni (Konstantin Đokić, Vasilije Kačavenda, Georgije Đokić, Filaret Mićević, Jovan Purić), a 2 su svojevoljno podnijeli ostavke na dužnosti eparhijskih arhijereja (Atanasije Jevtić, Sava Jurić).
Da bi izbor novog patrijarha SPC bio validan, na Saboru je potrebno prisustvo najmanje dvije trećine arhijereja. Odsutni mogu ovlastiti druge arhijereje da umjesto njih glasaju, s tim što neki arhijerej može biti opunomoćeni samo s jednim glasom.
U prvom krugu izbora, srpski arhijereji će na listićima zaokružiti imena po 3 kandidata. Dalje ide onaj ko dobije natpolovičnu većinu. U svim narednim krugovima, između preostalih kandidata, glasa se za sljedeću dvojicu.
Dakle, potrebno je da se izdvoje 3 kandidata. To ne znači da da će oni i biti izabrani u tri kruga glasanja. Oduvijek postoje zavađeni klanovi, pa se vrši ciljana opstrukcija neželjenih kandidata.
Bilježi se da je 1990. tek u 9 krugu glasanja došlo do trećeg kandidata, a 2010. do trojne kandidature se došlo u četvrtom krugu.
Imena 3 finalna kandidata se potom u odvojenim zapečaćenim kovertama stavljaju među korice Svetoga pisma na časnoj trpezi u oltaru kapele koja se nalazi u produžetku sale za saborovanje zdanja beogradske patrijaršije.
Tada na scenu stupa najstariji arhimandrit u SPC: to je 1990. bio Antonije Đurđević iz Tronoše, a 2010. Gavrilo Vučković iz Lepavine. Ko će sada biti taj arhimandrit? Odrediće ga prethodno Sinod SPC, tj. „crkvena vlada” u Beogradu.
Taj arhimandrit ima zadatak da izvuče jednu od koverti iz Svetoga pisma, uruči je predśedavajućem Sabora, koji je pred svima otvara i saopštava ime novoga patrijarha.
Izbor žrijebom primjenjuje se tek od 1990, na osnovu izmjene Ustava SPC iz 1967. godine. Unutar SPC u novije vrijeme su se čuli glasovi da su, biva, takvim postupkom onemogućili vanjske uticaje na izbor patrijarha – prije svega Titovih državnih vlasti.
To nije tačno. Ustav SPC u pogledu načina izbora patrijarha je još 1947. amandmanski izmijenjen. Naravno uz diskretnu saglasnost upravo komunista! Ako ćemo pošteno, to je bio napredak crkvene autonomije u odnosu na praksu SPC iz 1920. i odredbe njezina Ustava iz 1931. godine.
U izbornim saborima za izbor prvog patrijarha SPC Dimitrija Pavlovića (1920), Varnave Rosića (1930) i Gavrila Dožića (1938) učestvovali su, uz arhijereje, ravnopravno i laici – necrkvena lica, ministri, kao i obični sveštenici. Patrijarh je morao posebnim aktom biti potvrđen od strane vlade, a u konačnom – od monarha Karađorđevića.
Svega toga, formalno gledano, nije bilo za vakta druga Tita – srpski patrijarsi Vikentije Prodanov (1950) i German Đorić (1958) su birani isključivo većinom glasova među arhijerejima SPC. Koliko neko od njih, onda, kao i danas, flertuje s vlastima u Beogradu, to je drugo pitanje…
Iako se izbor novog patrijarha SPC između 3 finalna kandidata netačno naziva „apostolski žrijeb”, unutar episkopata SPC znaju da namještaljke nijesu isključene, tj. da za patrtijarha može biti izabran i neko ko nema većinu u episkopatu.
Dokaz tome je da su na Arhijerejskom saboru SPC 2000. godine vraćeni stari propisi o izboru patrijarha iz 1967, da bi na zasijedanju 2005. isto tijelo svoju odluku iz 2000. stavilo van snage i vratilo odredbe koje predviđaju žrijeb u izboru patrijarha iz 1967. godine.
„Apostolski žrijeb” koji SPC primjenjuje je nepoznat za praksu ostalih savremenih pomjesnih istočno-pravoslavnih crkava. Doslovno se ne primjenjuje niđe. S eklisiološke tačke gledišta, arhijereji sâmi po sebi ne predstavljaju punoću Crkve ako su bez sveštenstva i monaštva, te najprije – vjernika.
Mišljenja unutar SPC o načinu izbora patrijarha su podijeljena. Nekima nije jasno da li su odredbe iz 1967. sastavni dio Ustava SPC? Dr Dimitrije Kalezić, profesor na Bogoslovskom fakultetu u Beogradu, tvrdio je da žrijeb „nije predviđen Ustavom”, već da se ad hoc odnosio samo na izbor nasljednika Germana Đorića.
I kada je decembra 1990. izabran za patrijarha Pavle Stojčević, ostala je sijenka sumnje na regularnost. Ne samo iz razloga što je prethodni patrijarh German još bio živ – umro je devet mjeseci kasnije. Procjena „dokazane nemoći” da German vrši svoje dužnosti obavljena je uz konsultaciju sa konzilijumom ljekara Vojnomedicinske akademije u Beogradu, koja je potpadala pod „komunistički” Savezni sekretarijat za narodnu odbranu (JNA)!
Žrijebom je tada na izbornom saboru zaista otvorena zapečaćena koverta s imenom Pavla Stojčevića, ali je propušteno da se potom otvore i druge dvije koverte iz Svetoga pisma; tj. svi prisutni arhijereji se nijesu uvjerili da su u njima imena preostale dvojice kandidata koji nijesu izvučeni žrijebom.
Uzevši u obzir postupak glasanja iz 1990. i 2010. moguće je uslovno govoriti o zakonomjernosti: ko na izbornom saboru u prvom krugu dobije najviše glasova u konačnom – ne pobjeđuje!
Naime, rezultatati u prvom krugu glasanja 1990. su bili ovim redosljedom: episkop šumadijski Sava Vuković, žički Stefan Boca, raško-prizrenski Pavle – koji je i postao patrijarh.
A 2010. u prvom krugu je najviše glasova dobio Amfilohije Radović. On je prethodno bio i mjestsobjustitelj patrijaršijskoga trona i administrator Arhiepiskopije beogradsko-karlovačke – na taj način imao je pod kontrolom i Sinod („crkvenu vladu”).
Ali, ni to mu nije pomoglo. Amfilohije nije bio favorit srpske vlasti, koju je oličavao predśednik države Boris Tadić.
Irinej Gavrilović je prošao drugom krugu. Žrijebom je u konačnom on izvučen za patrijarha. Uz Amfilohija kao kandidat je izvisio i episkop bački Irinej Bulović.
Tadić je docnije, na neke indicije o neregularnosti, izjavio: „Nijesam imao saznanja ko će biti izabran za novog patrijarha SPC. Takođe, nijesam favorizovao bilo kog od kandidata”.
Kladim se da će nešto slično uskoro kazati i Aleksandar Vučić.
***
Srpska pravoslavna crkva ustrojena je 1920. pod nazivom Avtokefalna Ujedinjena srpska pravoslavna crkva Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Tomos od Vaseljenske patrijaršije je dobila dvije godine kasnije. Naziv SPC ima od 1929.
SPC je de facto – Crkva Srbije. U važećem Zakonu o crkvama i vjerskim zajednicama Republike Srbije iz 2006, koji je SPC „blagoslovila”, „SPC priznaje se kontinuitet sa pravnim subjektivitetom stečenim na osnovu Načertanija o duhovnoj vlasti (Odluka Narodne Skupštine Knjaževstva Srbskog od 21. maja 1836. godine) i Zakona o Srpskoj pravoslavnoj crkvi (‘Službene novine Kraljevine Jugoslavije’, br. 269/1929)”.
Dakle, porijeklo pravnoga subjektiviteta SPC najranije je iz 1836. – tada je Srbija vazalna kneževina Osmanske carevine, a Mitropolija u Beogradu samoupravna eparhija Vaseljenske patrijaršije.
Na temelju još važećeg tomosa iz 1922. SPC ima priznatu kanonsku jurisdikciju nad Crnom Gorom, koja je do tada imala viševjekovnu samostalnu – autokefalnu Crkvu.
Crnogorsko-primorska eparhija (mitropolija) je osnovana 1931. Ustavom SPC, čl. 12, st. 1 t. 20 i st. 2 („Službene novine Kraljevine Jugoslavije”, XIII, 275, Beograd, 1931).
Budimljansko-nikšićka eparhija (episkopija) je osnovana 2001. odlukom Arhijerejskoga sabora SPC.
Dosadašnji patrijarsi SPC:
1920-1930. Dimitrije Pavlović
1930-1937. Varnava Rosić
1938-1950. Gavrilo Dožić
1950-1958. Vikentije Prodanov
1958-1990. German Đorić
1990-2009. Pavle Stojčević
2010–2020. Irinej Gavrilović.
