“Crnogorci su slobodni narod, a Srbi su “bratski hrišćanski narod” koji je pod Turcima”

Poznati istoričar analizira istorijske okolnosti i motive koji su crnogorske vladare od kraja osamnaestog vijeka navodili da po Crnoj Gori šire tzv. srpsku svijest kao ključni ideološki obrazac

Srpstvo u Crnoj Gori, odnosno, svijest da Crnogorci pripadaju srpskom narodu, javlja se u 18. vijeku, kada vladike iz dinastije Petrović Njegoš počinju da za svoju političku ideju traže uporište u mitskom nasljeđu koje je uglavnom baštinila Srpska pravoslavna crkva.
Opredjeljivanje za to nasljeđe bilo je neminovno, jer u to vrijeme oni za neko drugo nasljeđe gotovo i nijesu znali. Prvi vladar dinastije Petrović Njegoš, vladika Danilo (1697 – 1735), znao je za mitsku priču o Kosovskom boju, pa je 1714. godine pisao da su knez Lazar i Miloš Kobilović (Obilić) “slavno poginuli sa sedam hiljada boraca, ostavivši poslije smrti vječnu slavu”. O Kosovskom boju pisao je u svojoj “Istoriji Crne Gore” (1754) i vladika Vasilije (1744 – 1766), koji je smatrao da su Crnogorci, kao dio “slavenoserbskog naroda”, imali obavezu da u njemu učestvuju. Vladika kaže i da je Crna Gora jedini slobodni ostatak nekadašnjeg Srpskog carstva. Međutim, iako Crnogorce u vrijeme Kosovskog boja smatra dijelom “slavenoserbskog naroda”, kada piše o događajima iz 18. vijeka vladika Vasilije jasno razlikuje Crnogorce i Srbe: Crnogorci su slobodni narod, a Srbi su “bratski hrišćanski narod” koji je pod Turcima.
Po prirodi stvari, ona znanja o istorijskom i nacionalnom identitetu Crnogoraca koja su imali vladika Danilo i Vasilije, nijesu bila i svojina većine Crnogoraca. Nesporno je da u Crnoj Gori Danilovog ili Vasilijevog doba, gdje su samo sveštena lica i poneki glavar bili elementarno pismeni, ovakvi stavovi i nijesu mogli pripadati širem krugu ljudi. Izvora koji bi dokazali suprotno, naravno, nema, a jedini sačuvani dokaz – crnogorske pjesme iz 18. vijeka, svjedoče o odsustvu razvijene svijesti o nacionalnom identitetu. Odsustvo takve svijesti karakteristično je ne samo za crnogorsko društvo, već i za gotovo sva balkanska društva 18. vijeka. Čak i sredinom 19. vijeka ruski diplomata Aleksandar Giljferding je prilikom obilaska Bosne primijetio da bosanski Srbi ne razlikuju vjersku od nacionalne pripadnosti, jer i njega, Giljferdinga, smatraju Srbinom samo zato što je pravoslavac.
I povjerenik srpske vlade u Bosni i Hercegovini, Toma Kovačević, zapisao je polovinom 19. vijeka da ovdje veći dio Srba “nema pojma o narodnosti”.
Kod većine Crnogoraca svijest o srpskoj nacionalnoj pripadnosti znatnije se počela učvršćivati tek tokom 19. vijeka, i to najprije u onom dijelu Crne Gore koji je bio pod direktnim političkim uticajem Cetinjske mitropolije. O širokoj rasprostranjenosti te svijesti u 18. vijeku ili ranije, mi nemamo relevantnih istorijskih izvora, što ne znači da je uopšte nije bilo. Međutim, to što je jedan crnogorski mitropolit u 18. vijeku zastupao stanovište o srpskom karakteru Crne Gore, ne znači da je u njegovo doba i većina Crnogoraca imala isti karakter nacionalne ili istorijske svijesti. Crnogorski vladika koji je napisao prvu istoriju Crne Gore, i nepismeni Crnogorac iz okoline Cetinja, nemaju ista izvorišta za formiranje nacionalne svijesti. Čak i u društvima sa mnogo razvijenijom kulturom, potrebno je da prođe dosta vremena da bi ideje i stanovišta koja zastupaju političke grupacije postale svojina većine. Istoričar koji svijest vladike Vasilija proglasi sviješću svih Crnogoraca njegovog doba, bez ikakvog uporišta generalizuje jednu pojavu i pravi logički neodrživu konstrukciju.
Srpska svijest u Crnoj Gori nesumnjivo nije bila pojava koju su crnogorski vladari iz porodice Petrović-Njegoš zatekli utemeljenom i snažnom u crnogorskom društvu, već je bila pojava koju su oni sami razvijali i učvršćivali. S druge strane, pogrešno bi bilo tvrditi da im je srpska svijest nametnuta od nekoga spolja ili da je neki izvanjac unio ovu svijest u Crnu Goru. Naprotiv, srpska svijest u Crnoj Gori izvorni je crnogorski proizvod, ali se ne može sporiti da su za njeno snaženje uveliko zaslužni i neki izvanjci. Prvi razlog za snaženje srpske svijesti u Crnoj Gori leži u činjenici da je saznajni krug crnogorskih vladika bio takav da im se srpski karakter Crne Gore nametao kao jedino istorijski utemeljeno stanovište. Čak i vladika Vasilije u predgovoru za “Istoriju Crne Gore” navodi da je svoje djelo isključivo pisao “iz mnogih srpskih istorija” koje se nalaze u manastirima. Dakle, ni visoko obrazovani crnogorski vladika, koji je komunicirao sa obrazovanim svijetom, nije mogao iskoračiti iz začaranog crkvenog kruga u kome stoluju istorijski mitovi. Slična svijest bila je prisutna i kod vladike Petra I Petrovića Njegoša (1784 – 1830). U svojoj “Kratkoj istoriji Crne Gore” vladika piše da je Crna Gora uvijek bila prepoznatljivi dio Srpskog carstva, a da je tek poslije “plačevnome srbskog carstva padenija” postala potpuno državno samostalna.
Upravo ovakvu istorijsku tradiciju, koja je već bila dobila i svoju istoriografsku formu, vladičin nasljednik, Petar II doveo je do savršenstva i učinio je neizbrisivom u istorijskoj svijesti Crnogoraca. Crna Gora je, kako navodi Njegoš, “komatić od razvalinah našega carstva… ona je urna u koju je silno ime Dušanovo pribjeglo”.
Kada su crnogorski vladari prepoznali u ovakvoj istorijskoj retrospekciji upotrebljivu osnovu za svoje političke ciljeve, oni su snaženje ideje o srpskom karakteru Crne Gore ocijenili kao zadatak od državnog značaja. Taj spoj srpske ideologije i crnogorske politike dostigao je vrhunac u vrijeme knjaza Nikole (1860 – 1918), i od tada država preko svih institucija koje su joj na raspolaganju snaži svijest o srpskom karakteru Crne Gore i Crnogoraca.
Od prvih dana svoje vladavine knjaz Nikola je smatrao da će Osmansko carstvo na Balkanu zamijeniti nacionalne države, čije će teritorije odgovarati nekom istoričnom modelu iz srednjeg vijeka. Države koje je Osmansko carstvo srušilo biće obnovljene, uz integraciju nacionalnih teritorija shodno istorijskom i etničkom principu. Šezdesetih godina 19. vijeka ovo nije bilo samo uvjerenje knjaza Nikole. I nekadašnji ruski poslanik u Carigradu, Novikov, je 1860. godine pisao da će se na Balkanu granice povlačiti “po plemenima i istorijskim uspomenama”.

Nikola je zbog svojih ciljeva gradio mit o “najboljim Srbima”

Kada se radi o srpskom narodu i o Crnoj Gori, za knjaza Nikolu je nekadašnje Dušanovo carstvo jedini istorični model koji nakon ukidanja turske vlasti na Balkanu treba slijediti u stvaranju srpske nacionalne države. U sklopu tog obnovljenog Dušanovog carstva, svoje mjesto treba da ima i Crna Gora, što je on smatrao istorijski utemeljenim rješenjem. Kako je za knjaza Nikolu Crna Gora bila dio nekadašnje srpske države, to je logično bilo da ona bude dio tog obnovljenog carstva, zajedno sa Srbijom, Bosnom, Hercegovinom, dijelom Dalmacije, Starom Srbijom i Makedonijom. Knjaz je vjerovao da se nakon rušenja Osmanskog carstva neće obnavljati ni Raška, ni Duklja, već da će se obnoviti Srpsko carstvo, kao istorična državna forma u kojoj je do turskog osvajanja živio srpski narod. Ukratko, jedan narod (srpski), jedna država (srpska). Prvenstveno zbog svojih dinastičkih interesa knjazu je bilo važno da istorijsku formu crnogorske državnosti veže za Srpsko carstvo. Ideja nacionalne integracije i stvaranje nacionalnih država, bila je tada (šezdesetih i sedamdesetih godina 19. vijeka) evropska realnost. Italijanski, njemački ili grčki nacionalni pokret, jesu realni uzori za knjaza Nikolu, i izvan tog modela on nije mogao promišljati političku stvarnost. Razlog više da vjeruje u proces nacionalnih integracija na Balkanu nakon rušenja Osmanskog carstva, pa time i u “obnavljanje” Dušanovog carstva, bilo je i diskretno uvjeravanje iz Petrograda da će Rusija tobože stati iza ovog političkog projekta. Početkom 1869. godine u Petrogradu mu je indirektno stavljeno do znanja da Rusija računa na njega kao na budućeg nosioca Dušanove krune. Zato po ruskoj preporuci, sve do ostvarenja tog velikog cilja, Crna Gora treba da bude stožer nacionalno-političke borbe srpskog naroda, kako bi u trenutku stvaranja Carstva ona bila njegovo prirodno političko jezgro, što bi i njoj i njenom knjazu obezbijedilo i pravo na “prvjenstvo”, i samo “prvjenstvo”. Ovakve su ruske sugestije snažno uticale na knjaza Nikolu, tako da više nije bilo izgleda da bi ga bilo što moglo razuvjeriti da će balkanska politika krenuti drugačijim tokom ili da će buduća pozicija Crne Gore biti drugačija od one koju su joj u Petrogradu namijenili. Kada je iz Rusije krenuo za Crnu Goru sa tobožnjom sabljom kralja Milutina, koju mu je ruski car teatralno darovao kao istorijskom nasljedniku Nemanjića, knjaz Nikola, možda, nije pretpostavljao koji su stvarni razlozi ovih ruskih “dobročinstava”. Crna Gora je trebalo biti polazna tačka ponovnog uspostavljanja ruske balkanske dominacije, i centar odakle će se plesti mreže protiv austrofilske Srbije. Lukavi Rusi su umješno koristili slavoljubivog knjaza, stavljajući mu u izgled političku budućnost u koju ni sami nijesu vjerovali. U Petrogradu nijesu mnogo cijenili političke sposobnosti knjaza Nikole, ali su znali da se pothranjivanjem njegovih ambicija mnogo može učiniti. Takva ruska politika ubrzo je dala rezultat, pa je ruski konzul Jonin bio svjedok knjaževog razmišljanja o Prizrenu kao o budućem glavnom gradu Crne Gore. Joninov prethodnik na mjestu ruskog konzula u Dubrovniku, Konstantin Petković, sve je to objašnjavao knjaževom opsesijom da Crna Gora bude Pijemont na Balkanu, a on (knjaz) balkanski Viktor Emanuelo. U ovakvom promišljanju političke budućnosti Crne Gore i balkanskih nacionalnih kretanja uopšte, knjazu Nikoli se kao ključni problem nametalo – dinastičko pitanje. Jer, ukoliko dođe do integracije “srpskih zemalja” (Srbija, Crna Gora, Bosna, Hercegovina, Stara Srbija, Makedonija…) u jednu državu, onda će se kao ključno pitanje javiti dinastičko pitanje, budući da postoje dvije dinastije koje pretenduju, i koje imaju istorijsko pravo na prijesto “obnovljenog” Carstva.
Čitavoj državnoj strategiji i politici Crne Gore, on je ovu hipotetičku konstrukciju nametnuo kao krajnji problem koji treba u određenom trenutku da riješi. I crnogorska državotvorna ideja bila je prilagođena ovakvom njegovom političkom diskursu.
Najkraće rečeno, za knjaza Nikolu postoje dvije političke neminovnosti: stvaranje ujedinjene srpske države i eliminisanje jedne od dvije dinastije koje na presto te države pretenduju. Dolazak knjažev na čelo te nove države bilo je zato pitanje političkog opstanka dinastije kojoj je pripadao. Tretirajući to kao svoje sudbinsko pitanje, knjaz Nikola je sve podredio zauzimanju prijestola u ovoj budućoj državi. Upravo takvom njegovom političkom cilju trebala je ideologija koja će osnažiti uvjerenje da su Crnogorci “najbolji Srbi”, a Crna Gora “oduvijek slobodna srpska zemlja”. Sa Crnogorcima kao najboljim Srbima i Crnom Gorom kao oduvijek slobodnom srpskom zemljom, prirodnom je i pravednom izgledala njegova težnja da zasjedne na prijesto buduće velike srpske države. I crnogorska javna misao njegovog doba, i crnogorski školski sistem bili su pedeset godina u službi te njegove opsesije.
U stvaranju nacionalne svijesti školski sistem ima posebno važnu ulogu, jer svojom strukturom obuhvata cjelokupnu populaciju određenog uzrasta i nameće joj unaprijed utvrđene nastavne sadržaje. Tim sistemom, razumije se, upravlja državna vlast, koja određuje personalnu strukturu školskih institucija, kreira nastavne sadržaje i utvrđuje vrijednosti i principe koje škola treba da populariše. Upravo zbog toga država ima mogućnost da preko školskih institucija utiče na formiranje i učvršćivanje svijesti koja odgovara njenim političkim ciljevima, kao i da utiče na stvaranje uvjerenja koje ona smatra poželjnim. Iako se škola zvanično smatra vaspitno-obrazovnom institucijom, država od nje prvenstveno očekuje da od učenika stvori vjerne i lojalne podanike koji će usvojiti sistem vrijednosti poželjan za nju u njene političke ciljeve, a ne samo ljude s određenim znanjima. Da bi škola takvu ulogu mogla ostvariti, državna vlast u nastavne sadržaje ugrađuje svoja ideološka stanovišta i svoj sistem društvenih vrijednosti, tako da se jednoj brojnoj i ideološki još neoblikovanoj populaciji nameću uvjerenja političke grupacije koja kontroliše školski sistem. Školski sistem time postaje izvorište “profane religije” (A. Asman), koja oblikuje i unificira svijest jednog društva.
Ovakva uloga škole postaje sve dominantnija od početka 19. vijeka, najprije u njemačkim pokrajinama, kada ona prestaje biti institucija u kojoj se isključivo stiču znanja, i postaje institucija za oblikovanje nacionalne svijesti. Tu politizaciju obrazovanja uslovila je potreba političke elite da u vrijeme zrijevanja nacionalnih pokreta dobije u ovom dijelu populacije što više sljedbenika. Škola je tako stvarala kolektivnu svijest koja je za ciljeve vladajuće političke elite bila najpoželjnija.
I crnogorski školski sistem je tokom 19. vijeka bio podređen ciljevima vladajuće političke grupacije, koja je svoja ideološka stanovišta ugradila u obrazovne sadržaje. Na taj način formirana je poželjna nacionalna svijest podanika, koji su usvajajući određena znanja, usvajali i djelove jednog ideološkog sistema. Kada je taj proces učenja ideologije okončan, i kada su zvanična ideološka polazišta uglavnom prihvaćena kao sopstvena uvjerenja, ovim ljudima su ciljevi državne politike izgledali pravedni, logični i, nadasve, istorijski utemeljeni. Po prirodi stvari, takve ciljeve oni su bili spremni da slijede, da se za njih bore, i što je jednako važno, da podržavaju onu političku grupaciju koja se za te ciljeve zalaže.

Težilo se da crnogorski đaci budu “zadahnuti jednom mišlju srpstva”

Pravilo je da ljudi koji steknu uvjerenje da je neki politički cilj istorijski utemeljen, smatraju da to nije samo cilj ove ili one političke grupacije, već je to – zajednički cilj. Društvo koje svoju svijest o zajedništvu temelji na istoriji, političke ciljeve koji se predstavljaju istorijski utemeljenim neminovno mora smatrati zajedničkim. Zato nije slučajno što je u crnogorskim školama tokom 19. vijeka razvijana svijest o zajedništvu koje je utemeljeno na zajedničkoj istorijskoj sudbini, i svijest o političkim ciljevima koji imaju istorijsko uporište. Posljednjih godina vladavine knjaza Danila (1851 – 1860) učinjeni su prvi pokušaji da crnogorska škola dobije savremeniji nastavni plan i program koji će omogućiti da crnogorski đaci osim čitanja, pisanja, računanja i osnovnih pojmova iz vjeronauke, steknu i osnovna znanja iz opšte i nacionalne istorije, crkvene istorije, geografije, psihologije. Prvi nastavni plan za crnogorsku osnovnu školu napisao je 1856. Stevan Petranović, Srbin iz Vojvodine. Prvi pokušaji da se crnogorska škola učini modernijom, nijesu tada donijeli preobražaj koji se očekivao, ali su pokazali namjeru državne vlasti da školu učini institucijom koja je bliža dvoru nego manastiru. Ta namjera u potpunosti je ostvarena već prvih godina vladavine knjaza Nikole, kada je crnogorski školski sistem počeo da dobija ulogu državnog instrumenta za odgajanje jedne nove ideološke svijesti. Stalni porast broja škola, učitelja i učenika, činio je njegov uticaj sve većim i značajnijim. Šezdesetih godina 19. vijeka otvoreno je deset novih osnovnih škola, tako da ih je ukupno bilo jedanaest, a 1860. ustanovljeno je i Načelstvo narodne prosvjete. Uvedena je i dužnost školskog nadzornika (1862), koji je od 1869. imao zvanje glavnog školskog nadzornika. Već 1871. godine bila je u Crnoj Gori 31 škola, a do rata 1876. otvorena je još 21 škola. Školske 1875/76. godine u Crnoj Gori je bilo 2146 učenika i 97 učenica. Nekoliko godina nakon “Veljeg rata” u Knjaževini Crnoj Gori bilo je 48 osnovnih škola (42 državne i 6 privatnih), a pohađalo ih je 3140 učenika. Petnaestak godina kasnije (1900) bile su 104 osnovne škole (77 državnih i 27 privatnih) sa preko 5500 učenika. U isto vrijeme, Crna Gora je imala 134 učitelja. Od srednjih škola postojala je Bogoslovija (osnovana 1869), koja je 1887. godine postala Bogoslovsko-učiteljska škola, Djevojački institut i realna Gimnazija na Cetinju (1880), koja je 1902. godine prerasla u klasičnu. Broj učenika srednjih škola nije bio velik. Primjera radi, Cetinjsku gimnaziju je 1885. pohađao 91 učenik, dok su u prvi razred klasične gimnazije (1902) bila upisana 104 učenika.
Prvim crnogorskim školskim zakonom, koji je donesen 1870. godine, ozvaničena je kontrola države nad školskim sistemom. Ovim zakonom utvrđuje se da su crnogorske škole pod “zakriljem crnogorske vlade, a pod nadzorom glavnog školskog nadzornika”. Glavnog školskog nadzornika imenovala je crnogorska vlada, a on je postavljao i kontrolisao sve učitelje i škole u Crnoj Gori. Prema ovom zakonu, nastava je bila obavezna za svu djecu iz imućnijih porodica, dok je siromašnijim porodicama ostavljeno pravo da odluče hoće li ili neće slati svoju djecu u školu. U isto vrijeme kada je donesen školski zakon, glavni školski nadzornik Milan Kostić napisao je novi nastavni plan i program za crnogorske osnovne škole, kao i metodička uputstva za učitelje. Posebna pažnja bila je posvećena izučavanju istorije (“povjesnice”), jer se smatralo da je ovaj predmet najvažniji za oblikovanje nacionalne svijesti učenika. U uputstvu koje je napisao Kostić navodi se da “povesnicu uče deca da znaju: ko su bili njihovi pretci i stari; šta su i ko su oni, i šta treba da budu oni i ceo narod srpski… Tu će im učitelji uzdizati prave zasluge pojedinih uzvišenih lica, bilo careva, bilo drugih junaka, koji su radili za korist i sreću svoga naroda, koji su bili čisti karakteri, koji su prezirali sebične celi, a radili više za opšti napredak. Tom prilikom davaće učitelj deci lepe primere, koji će im služiti kao pravac njihovog rada i ponašanja u njihovom životu”.
Ovo uputstvo nedvosmisleno ukazuje da je nastava istorije smatrana kao pomoćno sredstvo za stvaranje poželjne nacionalne svijesti. Predavanja iz istorije trebalo je učenicima da ukažu na njihove nacionalne zadatke u budućnosti, i na političke ideale koje treba da slijede. Tako je crnogorski školski sistem dobio programske sadržaje u koje su bile uvezene niti zvanične ideologije. U to vrijeme istorija se u crnogorskim školama učila iz dva udžbenika: “Prva znanja za osnovne srbske škole” i “Kratka istorija srbskog naroda za osnovne srbske škole”. Ovi udžbenici štampani su na Cetinju 1868. godine, a kao osnova za oba udžbenika poslužili su udžbenici koji su korišćeni u Knjaževini Srbiji. Cetinjski profesor Špiro Kovačević bio je priređivač ovih udžbenika, i autor poglavlja koja se odnose na istoriju Crne Gore.
Odmah poslije završetka rata (1878) donesen je novi zakon o osnovnim školama, kojim su unijete neke izmjene u crnogorski školski sistem. Školovanje je postalo obavezno i besplatno za svu djecu stariju od sedam godina, osim ukoliko su fizički ili mentalno bolesna. Priznata je i ravnopravnost sve tri konfesije u školi, kao i pravo njihovih sveštenika da se staraju o izvođenju vjerske nastave. Razumijevanje koje je prema nepravoslavcima pokazivala kada je u pitanju vjerska nastava, država nije pokazivala kada su u pitanju nastavni sadržaji i predmeti kojima se oblikuje nacionalna svijest. Utvrdivši školskim zakonom da nastavni plan podjednako važi i za pravoslavce i nepravoslavce, država je pokazala namjeru da uz pomoć školskog sistema učvrsti kod svih svojih podanika istovjetnu istorijsku i nacionalnu svijest. Vojvoda Simo Popović, upravitelj vjerski mješovite Primorske nahije, bio je jedan od glavnih nosilaca te ideje. U pismu crnogorskom ministru prosvjete Jovanu Pavloviću on kaže da u vjerski mješovitim sredinama ne treba otvarati zasebne škole, već da treba otvoriti jednu školu koju moraju pohađati sva djeca, bez obzira kojoj vjeri pripadaju. U tim školama predavalo bi se po istom nastavnom programu kao i u školama u kojima uče isključivo pravoslavci. No, vojvoda Popović smatra da treba da postoje dva učitelja – “jedan Srbin, jedan Turčin, odža”. Učitelj Srbin držao bi nastavu učenicima i jedne i druge vjeroispovijesti, dok bi učitelj Turčin držao vjersku nastavu i nastavu turskog jezika samo djeci islamske vjeroispovijesti. Dakle, pored jednog časa za vjeronauku i maternji jezik, koji bi držao ovaj hodža, i koji bi posebno pohađali učenici islamske vjeroispovijesti, sva nastava bi se držala na srpskom jeziku. “Glavno je”, kaže vojvoda Simo Popović, “da tur. i arb. đeca nauče u ovoj školi srpski. Za to predavanje mora biti srpsko”. On takođe smatra da je od najveće važnosti za državu da Albanci (“ovi sasvijem tuđ ni narod”) nauče srpski jezik, kako bi postali podložniji ideološkom uticaju crnogorske države. Da je učenje srpskog jezika u školi bilo značajno za stvaranje srpske svijesti kod muslimana i katolika, smatrala je i uprava osnovne škole u vjerski mješovitom Baru. U pismu Glavnom školskom nadzorništvu uprava škole predlaže da se u Baru otvori još jedna škola (ženska) kako bi što više djece bilo obuhvaćeno nastavom srpskog jezika, pa bi iz tih škola izlazili učenici i učenice koji bi zasigurno bili “zadahnuti jednom mišlju srpstva i vjerno privrženi svojoj domovini”.

Da škola oblikuje Srbo-Crnogorce i sprema ih za “kosovsku osvetu”

Brigu o stvaranju srpske nacionalne svijesti kod učenika islamske vjeroispovijesti vodio je i učitelj osnovne škole u Mrkojevićima, koji je nadzirao rad njihovog vjeroučitelja. Sumnjajući da bi na časovima vjeronauke hodža mogao predavati nešto što bi bilo suprotno crnogorskim interesima, mrkojevićki učitelj je prisustvovao njegovim časovima. Kada je hodža učenicima rekao da su oni po nacionalnosti Turci, mrkojevićki učitelj mu je prigovorio da je to neistina, sugerišući mu da djeci objasni da oni nijesu Turci, iako su muhamedanske vjere.
O zadacima obrazovnog sistema, njegovom karakteru i profilu političko-ideološke svijesti koju on treba da stvori kod crnogorske školske populacije, često je pisano i u “Prosvjeti”, časopisu Ministarstva prosvjete i crkvenih poslova. Nesumnjivo da se u ovim člancima prepoznaju osnovna načela državne strategije u prosvjeti, ali i stanovište da je zadatak školskog sistema da oblikuje poželjnu ideološku svijest crnogorskih podanika. Početkom 1889. godine objavljen je programski članak ministra prosvjete Jovana Pavlovića “Treba li Crnoj Gori prosvjeta?”, kojim se naznačuju osnovni pravci obrazovne politike. Iz njegovog članka može se zaključiti da bi glavni cilj prosvjete u Crnoj Gori trebalo da bude formiranje poželjnih mentalitetskih i političkih odlika kod Crnogoraca, pa tek onda sticanje znanja. Kod crnogorske omladine potrebno je oblikovati i učvrstiti svijest koja će doprinositi njegovanju tradicionalnih vrijednosti, u prvom redu ratničkog i patriotskog duha, kao i svijest koja će uticati da se državni i nacionalni interesi smatraju najvažnijim. Obrazovni sistem, odnosno, sva znanja koja se u crnogorskim školama budu sticala, trebalo bi da koriste formiranju takvih ličnosti. Objašnjavano je da su ovakvi ciljevi crnogorskog obrazovnog sistema uslovljeni okolnostima u kojima se Crna Gora nalazi, kao i životno važnim državnim interesima. Navodno da samo Crnogorci koji se odlikuju junačkim duhom i visokom nacionalnom sviješću, mogu očuvati tekovine crnogorske borbe, u prvom redu državnu nezavisnost, a zatim da samo takvi Crnogorci mogu izvršiti uzvišenu nacionalnu misiju – misiju oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda. U suprotnom, tj. ukoliko Crnogorci ne bi imali ove poželjne osobine, bila bi dovedena u pitanje ne samo budućnost Crne Gore, nego i budućnost srpskog naroda. Nakon nekoliko opštih napomena o značaju prosvjete za razvoj jednog društva, Pavlović konstatuje da Crna Gora mora uložiti ogromne napore kako bi svoj prosvjetni sistem usavršila i dovela do zadovoljavajućeg nivoa, tim prije što je prosvjeta, zbog viševjekovnog crnogorskog ratovanja, zadugo bila zapostavljana. No, sada, nakon završetka “Veljeg rata”, kada su se prilike promijenile, Crna Gora mora mnogo veću pažnju posvetiti razvoju prosvjete i u ovim novim okolnostima svoju društvenu energiju usmjeriti na razvoj prosvjete. Navodno da ona to ne treba da radi samo radi sopstvenih interesa, već i zato što je kao uređena i razvijena država potrebna Srpstvu i Slovenstvu. Crnogorska škola trebalo je posebno da učvršćuje nacionalnu svijest (“Mi hoćemo da ostanemo Srbi Crnogorci”) i da od “malog Crnogorca” stvori velikog Crnogorca-borca. Navodno je i Gospodar preporučio da se u Crnoj Gori razvija prosvjeta “koja odgovara duhu i ponosu crnogorskog naroda – i da se razvijamo u srpsko-crnogorskoj naciji; da ne ovlada s nama kužna zapadna kultura, mekuštvo i mlitavilo”. Potreba da crnogorska škola razvija i učvšćuje ovakve osobine objašnjavana je političkim razlozima. Naime, “kosovske rane” još nijesu zaliječene, niti je crnogorski vojnik završio svoj sveti i uzvišeni zadatak. Taj zadatak biće, naravno, završen tek kada se tuđinskih okova oslobode “pokorena braća” koja već pet stotina godina čekaju crnogorsku vojsku.
Po prirodi stvari, ovakvim ciljevima crnogorskog obrazovnog sistema bio je prilagođen nastavni program. Posebno se prilagođavanje nastavnog programa političkim potrebama uočava u dijelu koji se odnosi na predmete od značaja za oblikovanje poželjne ideološke svijesti. Riječ je o predmetima čiji su sadržaji projekcija nacionalnog identiteta ili njegovo najvažnije izvorište, a ti predmeti su: istorija, jezik i književnost i, djelimično, geografija. Prvi nastavni plan za crnogorske osnovne škole, koji je 1870. napravio Milan Kostić, sadrži dosta uopštenu naznaku da se u trećem razredu osnovne škole opširno izučava istorija Crne Gore, a opšta srpska istorija ukratko, te da se u četvrtom razredu detaljnije uči srpska i crnogorska povjesnica. Tek se nastavnim planom za osnovne škole iz 1884. godine daju detaljnije programske smjernice nastave istorije. Prema ovom nastavnom planu, istorija se uči od drugog razreda. Na predavanjima iz istorije u drugom razredu osnovne škole trebalo je obraditi tri teme: pojam o srpskoj narodnosti, životopis knjaza Nikole i rodoslov dinastije Petrović-Njegoš. Nakon toga predviđeno je da se učenicima čitaju pjesme o crnogorsko-turskim bojevima, i to iz “Junačkog spomenika” vojvode Mirka Petrovića-Njegoša, pete knjige Vukovih “Srpskih narodnih pjesama” ili pjesničke zbirke “Gusle Crnogorske”. Učenici su imali obavezu da jednu pjesmu nauče napamet. U trećem razredu učila se istorija Crne Gore u srednjem i novom vijeku. Predavanja su počinjala izučavanjem perioda Nemanjićke vladavine u Crnoj Gori (“Crna Gora kao sastavni dio srpske države”), a zatim su slijedila predavanja o Balšićima i Crnojevićima. Poslije dinastije Crnojević obrađivan je period teokratske vlasti u Crnoj Gori, i to za vrijeme mitropolita iz “raznih plemena” i mitropolita iz porodice Petrović-Njegoš. Isto kao i u prethodnom razredu, i u trećem razredu predviđena su predavanja o srpskoj narodnosti, ali uz napomenu da sada ovu temu treba malo opširnije obraditi. Na kraju, iz istorije se učilo da postoje Srbi od tri vjere i da treba razlikovati vjersku od nacionalne pripadnosti. U četvrtom razredu osnovne škole predavala se opšta istorija srpskog naroda, za razliku od drugog i trećeg gdje se dominantno izučavala istorija Crne Gore. Najprije se učilo o Slovenima, a zatim o najranijoj istoriji Srba. Istorija Srba u srednjem vijeku podijeljena je u četiri perioda: Srbi pod županima, Srbi pod Nemanjićima, pretkosovsko doba i Srbi poslije Kosova. Izučavanje istorije Srba u novom vijeku obuhvatalo je period od 1804. do 1872. godine. Nastavnim planom koji je donesen 1895. godine predmet “Istorija” preimenovan je u “Srpska istorija”, i umjesto od drugog, počinjala je da se izučava od trećeg razreda. U trećem razredu osnovne škole u okviru “Srpske istorije” izučavala se istorija Crne Gore, dok se u četvrtom učila prošlost ostalih “srpskih zemalja”. Nastavnim planom bilo je predviđeno da se u trećem razredu najprije stiču znanja o samom pojmu srpske narodnosti, a zatim o podjeli Srba na pravoslavce, rimokatolike i muhamedance, i razlici između vjere i narodnosti. Nakon toga, istorija Crne Gore obrađivana je po sljedećim periodima: Crna Gora kao sastavni dio srpskih zemalja, Crna Gora u doba Balšića, Crna Gora u doba Crnojevića, Crna Gora u doba vladika iz raznih plemena, i napokon, epoha Petrovića-Njegoša sa odgovarajućom periodizacijom.

Cilj škole je bio da vaspita “Srbina, a ne kosmopolitu”

U četvrtom razredu osnovne škole izučavanje “Srpske istorije” započinjalo je objašnjavanjem pojma o Slovenima i slovenskim narodima, a zatim se govorilo o Srbima, njihovom doseljavanju na Balkan i njihovom narodnom životu. Bilo je predviđeno i da se izučava istorija Srba pod županima, Srbija u vrijeme Nemanjića, srpska Despotovina, stradanja i seobe Srba, Karađorđev ustanak, ustanak pod vođstvom Miloša Obrenovića, i Srbija u vrijeme Karađorđevića i Obrenovića. Uz ovaj nastavni plan prosvjetne vlasti su učiteljima dale i posebno uputstvo o zadacima izučavanja “Srpske istorije”. U tom uputstvu se navodi da je cilj predavanja iz srpske istorije da se učenici upoznaju s najglavnijim događajima iz srpske prošlosti, kako bi se kod njih razvila ljubav prema svome narodu i otadžbini, i snažila volja za junačka i plemenita djela. Učiteljima je napomenuto da istorija ima posebno važno mjesto u razvijanju patriotskih osjećaja, rodoljublja i junačkog duha, te da zbog toga treba obratiti pažnju na način na koji se istorija predaje. Predavanja iz istorije, kako se kaže, treba kod učenika da razviju “živo osjećanje za našu prošlost, za našeg Gospodara i za našu srpsku državu”. Zbog svoje tematike, nastava istorije se smatra najpogodnijom za razvijanje patriotskog i junačkog duha, koji je Crnoj Gori potreban.
Nastava istorije pretrpjela je izvjesne promjene novim nastavnim programom, koji je donijet 1908. godine. Zadržan je naziv predmeta “Srpska istorija” i raspored izučavanja (treći i četvrti razred), ali je unekoliko promijenjena struktura gradiva. U oba razreda zajedno se izučavala crnogorska istorija (kao dio srpske) i opšta srpska istorija. U trećem razredu učila se opštesrpska istorija od najranijih vremena do Kosovske bitke, i tek neznatno istorija Crne Gore u vrijeme Vojislavljevića, dok je u četvrtom razredu bilo obratno. Zanimljivo, po prvi put predavanja iz crnogorske istorije u trećem razredu ne počinju Balšićima, već Vojislavljevićima, što će reći, prednemanjićkim periodom. Od Vojislavljevića pominje se Vojislav i kraljevi Mihailo i Bodin. U vezi sa Mihailom i Bodinom napominje se da prilikom obrade njihove vladavine posebno treba obratiti pažnju na njihove pokušaje da ujedine srpski narod. U četvrtom razredu izučava se “Srpska istorija” od Balšića do knjaza Nikole, tj. istorija Crne Gore, dok se istorija ostalih “srpskih zemalja” izučava u neznatnom obimu. Kao cilj izučavanja istorije u trećem i četvrtom razredu, navodi se poznavanje prošlosti svoga naroda i buđenje patriotskih i nacionalnih osjećanja.
Za razliku od osnovne škole, nastava istorije u gimnaziji nije imala obilježja dominantno nacionalne discipline. U gimnaziji se uglavnom izučavala opšta istorija, zbog čega u nazivu predmeta nema pridjeva “srpska”. Nacionalna istorija, tj. “srpska istorija” dominantno je bila zastupljena u osnovnoj školi, dok je u nastavi istorije u gimnaziji taj udio nacionalne istorije bio neznatan. Za crnogorsku vlast nastava istorije u osnovnoj školi imala je veći značaj nego u gimnaziji, jer je osnovnim školovanjem bio obuhvaćen mnogo veći dio populacije. Osnovnih škola bilo je nekoliko desetina, pa i više od stotinu, dok je zadugo postojala samo gimnazija na Cetinju. Prema Nastavnom planu za crnogorsku (realnu) gimnaziju iz 1886. godine, istorija se učila od drugog do četvrtog razreda. U drugom razredu izučavala se Praistorija i Stari vijek, dok se u trećem učila istorija Srednjeg vijeka. U četvrtom razredu učila se istorija Novog vijeka i tek neznatno istorija “srpskih zemalja”. Udio nacionalne istorije u gimnazijskom predmetu povećan je početkom 20. vijeka, kada je na Cetinju počela s radom viša (osmorazredna) gimnazija (1902). Tada je povećan broj razreda i časova istorije, što je dalo prostora za povećanje nastavnih sadržaja. Nastavni plan i program za (klasičnu) gimnaziju, koji je donesen 1907. godine, predviđa da se istorija izučava od drugog do osmog razreda (od drugog do četvrtog po dva časa nedjeljno, a od petog do osmog po tri časa nedjeljno). U drugom razredu gimnazije učila se istorija Starog vijeka, dok se u trećem učila istorija srpskog naroda do kraja 15. vijeka, uz pregled najvažnijih događaja iz opšte istorije Srednjeg vijeka. Istorija srpskog naroda poslije propasti srpskih država, s posebnim osvrtom na istoriju Crne Gore, učila se u četvrtom razredu. Predavanja su obuhvatala dosta širok period – od pada pod tursku vlast do najnovijih događaja. U petom razredu učila se ponovo istorija starog vijeka, ali ovoga puta s posebnim osvrtom na kulturne prilike. U šestom i sedmom razredu dominirala je opšta istorija Srednjeg i Novog vijeka, uz osvrt na događaje iz istorije srpskog naroda koji imaju dodirnih tačaka sa opštom istorijom ovih perioda. Istorija srpskog naroda, i posebno istorija Crne Gore, u 19. vijeku učila se u osmom razredu gimnazije. Ovakav izbor sadržaja iz nacionalne (srpske i crnogorske) istorije nesumnjivo ukazuje na činjenicu da je državna vlast željela da ovaj predmet posluži stvaranju srpske nacionalne svijesti crnogorskih učenika, odnosno, učvršćivanju svijesti o pripadnosti srpskom narodu. Čak je isticano da na časovima istorije treba posebno obratiti pažnju na sadržaje koji se tiču nacionalnog identiteta, odnosno, sadržaje koji govore o srpskoj narodnosti. Takav zadatak istorije potpuno odgovara proklamovanom cilju crnogorske škole, koja, kako se ističe, treba da vaspitava “Srbina, a ne kosmopolita”. Ovakva nacionalna svijest bila je, u stvari, temelj za političku svijest crnogorskih učenika, koja je sa stanovišta državne vlasti bila najpoželjnija. Kada se kod crnogorskih đaka usadi srpska nacionalna svijest, onda će oni lako prihvatiti i proklamovane ciljeve državne politike Crne Gore koji su utemeljeni na ideologiji nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja. Primjera radi, čim se kod učenika uz pomoć udžbeničkih sadržaja učvrsti svijest da pripadaju srpskom narodu, i to onom njegovom “najboljem” dijelu, čiji elitizam potvrđuje istorija, onda je prirodno da takvi učenici smatraju za svoj nacionalni zadatak – borbu za oslobođenje pokorenih djelova svog naroda, a za svoj ideal – državno ujedinjenje naroda kojemu pripadaju. Učvršćivanjem takve svijesti kod crnogorske školske populacije, državna vlast dobijala je armiju privrženika za svoje političke ciljeve, a državna ideologija armiju “vjernika” na koje može imati veoma djelotvoran uticaj. To je, uostalom, njen suštinski zadatak u vrijeme kada se otvoreno govori da crnogorska borba još nije završena i da je novi nacionalni rat stvar bliske budućnosti. Zbog toga se u nekim tekstovima, u kojima se tretira pitanje vaspitanja najmlađe populacije, daju jasni nagovještaji da Crnoj Gori trebaju nove generacije ratnika i nacionalnih boraca čiji profil političke svijesti treba da nalikuje svijesti ratnika s Vučjeg dola. Upravo nastava istorije trebalo je da bude izvor primjera koji će uticati na oblikovanje takve svijesti i usvajanje poželjnih političkih stavova i ideala. U jednom se članku navodi da predavanje o vladici Danilu ne treba samo da posluži učenju činjenica iz njegovog života, već prvenstveno usvajanju moralnih načela i političkih ideala koje on personifikuje.

U crnogorskim školama pjevalo se “Rado ide Srbin u vojnike”

Ako je vladika Danilo i pored svih opasnosti išao u Zetu kod svoje pokorene braće, onda i učenici, zaneseni njegovim primjerom, treba da usvoje načelo da je pomoć pokorenim sunarodnicima njihova najviša moralna obaveza. Podsticanjem ovakvih analogija u nastavi istorije, kod učenika se formiraju mjerila koja će kasnije odrediti njihove postupke i političke stavove. Već krajem 19. vijeka u crnogorskoj periodici iznijet je stav da istorija pomaže “rasvjetljavanju sadašnjosti” i predviđanju budućnosti, te da je ona patriotska disciplina koja formira karakter i rodoljubivi duh. Poželjni karakter nacionalne svijesti koji je prvenstveno trebalo stvoriti učenjem istorije, podstican je programskim sadržajima još nekih predmeta, iako se uloga tih nastavnih predmeta u stvaranju poželjne svijesti ne može porediti s ulogom istorije. Sadržaji od značaja za stvaranje nacionalne svijesti bili su zastupljeni u predmetima: srpski jezik, geografija, pjevanje. Razvijanje patriotskih i nacionalnih osjećanja bilo je označeno kao cilj nastave srpskog jezika, što se pokušavalo postići korišćenjem odabranih tekstova i pjesama sa nacionalnom ili istorijskom tematikom. I za nastavu geografije kaže se da treba da služi buđenju ljubavi prema otadžbini. Prema nastavnim programima za crnogorske osnovne škole, u nastavi geografije najveća pažnja posvećivana je izučavanju prostora Crne Gore, a zatim izučavanju “ostalih srpskih zemalja”. U te srpske zemlje ubrajaju se: Dalmacija, Bosna i Hercegovina, Stara Srbija, Kraljevina Srbija, Makedonija, Banat, Bačka , Srem, Slavonija, Hrvatska i Istra. Nastavnim programom koji je usvojen 1908. iz “srpskih zemalja” izdvojene su kao posebna nastavna cjelina oblasti na koje Crna Gora pretenduje ili polaže “istorijsko pravo” (Stara Srbija, Albanija, Hercegovina, Boka Kotorska).
Sadržaji koji mogu snažiti nacionalnu svijest bili su obavezni i na časovima pjevanja. Crnogorski đaci su na ovim časovima pjevali razne patriotske pjesme (“Ja sam Srbin, srpski sin”, “Polećela dva anđela”, “Onamo, onamo”, “Ustaj, ustaj Srbine”, “Rado ide Srbin u vojnike”, “Srpsko kolo”).
Crnogorski udžbenici istorije, od prvog do posljednjeg, imali su gotovo istovjetan programski karakter i istoriografsku koncepciju. U manjoj ili većoj mjeri mijenjala se njihova forma i stil, ali su istoriografske teze bile skoro pedeset godina nepromijenjene. Takva postojanost istoriografskih teza u crnogorskim udžbenicima istorije nije bila uzrokovana neširenjem kruga istorijskih znanja, već nepromjenljivošću političkih ciljeva kojim su ovi ideologizirani udžbenici trebali da služe. Ma kakva bila nova istorijska saznanja iz nacionalne prošlosti, crnogorska vlast ih zbog svojih političkih ciljeva nije mogla učiniti dijelom školskog programa ukoliko ona narušavaju teze o crnogorskom elitizmu, zaslugama Crne Gore za srpski narod, neprekinutoj niti slobode i državnosti. Istorijska nauka mogla je koraknuti naprijed i džinovskim korakom, ali je crnogorska politička računica uglavnom bila na istom mjestu. Istorijska koncepcija nacionalne prošlosti, koja je bila usklađena s političkim ciljevima crnogorske vlasti, i koja je u potpunosti bila u njihovoj službi, mogla se mijenjati jedino ukoliko su to ovi politički ciljevi zahtijevali. Kako takve potrebe nije bilo, “školska istorija” čvrsto se držala istoriografskih stanovišta koja su učvršćivala svijest o crnogorskom elitizmu, i tako snažila ideološku osnovu na kojoj su počivali glavni ciljevi državne politike.
Prvi crnogorski udžbenik istorije za osnovne škole, koji je publikovan 1868. godine, unio je u svijest školske populacije istoriografsku priču o Crnoj Gori i Crnogorcima koja je u potpunosti odgovarala političkim interesima cetinjskog Dvora. Ovaj udžbenik tretirao je Crnogorce kao elitni dio srpskog naroda, i to onaj koji je uspio da očuva svoju slobodu i poslije Kosovskog poraza. Činjenica da se istorija Crne Gore uči iz udžbenika čiji je naziv – “Kratka istorija srbskog naroda za osnovne srbske škole”, dovoljno govori o tome. Kao što su Crnogorci dio srpskog naroda, tako je, po prirodi stvari, i Crna Gora nezavisna srpska država, koja je očuvala politički kontinuitet Srpskog carstva, i koja je zauzela mjesto predvodnice nacionalne borbe srpskog naroda. Prvi crnogorski udžbenik istorije imao je dva dijela: prvi, u kome se obrađuje opšta istorija srpskog naroda (str. 3 – 85); i drugi u kome se obrađuje istorija Crne Gore (str. 86 – 104). Najprije se govori o prapostojbini srpskog naroda i njihovom doseljenju na Balkan. Već iz tog prvog poglavlja udžbenika, crnogorski učenici su mogli saznati koje su “srpske zemlje”, odnosno, koji je to prostor na Balkanu koji pripada srpskom narodu. Ukratko, Srbi su naselili prostor od Jadranskog mora do Morave i Timoka, i od Dunava i Save do Drača. Četiri najvažnija srpska grada na četiri strane svijeta, bili su: Niš, Kotor, Bar i Beograd. U narednom poglavlju govori se o razdoblju srpskih župana, a zatim o vladavini prvih srpskih kraljeva (1010 – 1159). Prvim srpskim kraljem, odnosno, kraljem Srbije, smatra se Vladimir. Riječ je, naravno, o dukljanskom knezu Vladimiru, o kome važne podatke daje “Ljetopis popa Dukljanina”, mada se u ovom udžbeniku to ne pominje. Kraljem Srbije naziva se i dukljanski knez Vojislav, osnivač dinastije Vojislavljevića, za koga se kaže da je četvrt vijeka vladao Srbijom. Srbijom je, takođe vladao i njegov sin Mihailo, dok se za Mihailovog sina Bodina kaže da je bio rođak srpskog kralja. Navodi se da je Bodin učestvovao u ustanku Bugara, i da je kasnije prevratom došao na srpski prijesto. Nakon vladavine Vojislavljevića, koji se smatraju vladarima Srbije, slijedi poglavlje o Nemanjićima. Četvrto poglavlje udžbenika odnosi se na razdoblje kralja Vukašina i kneza Lazara, a peto na period od Kosovske bitke do Prvog srpskog ustanka (1389 – 1804). Posljednje poglavlje u prvom dijelu udžbenika obrađuje istoriju Srbije od 1804. do 1868. godine.
U prvom crnogorskom udžbeniku istorije, uostalom kao i u svim kasnijim, istorija Crne Gore počinje tek u doba Balšića. Time se hoće reći da je nezavisna crnogorska država stvorena tek nakon nestanka Srpskog carstva, silom istorijskih neprilika, a ne posljedicom nekih političkih težnji dinastije Balšić. Crna Gora koju su stvorili Balšići, sačuvala je svoju slobodu i onda “kad su Srbi svuda na sve strane svoju samostalnost izgubili”. Crna Gora je, kako se objašnjava, bila jedina zemlja gdje se neprekidno održala “srbska sloboda” i gdje se nezavisna politička vlast nije nikada prekidala. Nakon Balšića, Crnom Gorom su upravljali Crnojevići, a kada je posljednji Crnojević napustio zemlju, vlast je prešla na cetinjskog mitropolita, kome je Đurađ Crnojević dobrovoljno predao vlast. U vrijeme kada Crnom Gorom vladaju cetinjski mitropoliti, ona postaje pribježište za mnogobrojne srpske porodice koje zbog svog ponosa nijesu mogle trpjeti tursku vlast. Ovom tvrdnjom zaokružuje se istorijska osnova crnogorskog nacionalnog elitizma. Na period kada je Crna Gora sticala slavu na bojnom polju i branila svoju “vjekovnu nezavisnost” odnose se poglavlja o mitropolitima iz raznih plemena i vladarima iz porodice Petrović-Njegoš.

Novi udžbenici preuzimali su stare mitske konstrukcije

U čitavom tom periodu crnogorska istorija prepoznaje se po sjajnim pobjedama nad Turcima i po nemjerljivim žrtvama za oslobođenje srpskog naroda od tuđinske vlasti. Ovaj udžbenik istorije bio je u upotrebi tačno tri decenije. Godine 1872. poj-avilo se njegovo drugo izdanje, nešto izmijenjenog naziva, a 1887. treće izdanje sa nešto obimnijim preg-ledom vladavine gospodara iz dinastije Petrović-Njegoš.
Činjenice i slike iz prošlosti Crne Gore kojima se hranio mit o njenom nacionalnom elitizmu, slavnim pobjedama i junačkim žrtvama, ostale su netaknute. Kada je poslije trideset godina upotrebe ovaj udžbenik zamijenjen novim (1898), iz njega je preuzeta čitava ta mitska konstrukcija. Na tu mitsku konstrukciju nadodati su samo novi primjeri koji potvrđuju njenu “istinitost”. Naravno, pored očuvanja mitske slike crnogorske prošlosti, i novi udžbenik istorije imao je ulogu da učvrsti srpsku nacionalnu svijest Crnogoraca.
Udžbenik “Istorija srpskog naroda za treći i četvrti razred osnovne škole” (Cetinje, 1898), koji su priredili Milo Kovačević i Lazar Perović, imao je uvodno poglavlje u kome se ukratko ukazuje na osobenosti života ljudskih zajednica u praistorijskom razdoblju i objašnjavaju pojmovi “jezik”, “narod i narodnost”, “srpski narod”, “slovenski narod”. Za narod se kaže da je to zajednica srodnih plemena koja žive u jednoj zemlji, govore istim jezikom i imaju iste običaje. U odrednici “Srpski narod” navodi se da srpski narod sačinjavaju sva ona plemena koja govore srpskim jezikom. Kaže se i da se srpskim jezikom govori u Crnoj Gori, i da je to maternji jezik Crnogoraca. Srpskim jezikom, navodi se dalje, ne govori se samo u Crnoj Gori, već i u mnogim drugim krajevima gdje žive Srbi. Objašnjava se i da srpski narod ne čine pripadnici samo pravoslavne vjeroispovijesti, nego i ljudi koji su muhamedanske i rimokatoličke vjeroispovijesti. S tim u vezi, kaže se da vjera ne bi smjela da razdvaja Srbe, jer su svi oni braća “jedne krvi”, bez obzira kojoj vjeri pripadaju. Nakon objašnjenja ovih opštih pojmova, obrađuje se najraniji period istorije srpskog naroda – period od doseljavanja na Balkan do primanja hrišćanstva. Pored odjeljaka o vjerovanjima, običajima i društvenom životu Srba u ovom periodu, u posebnom se poglavlju govorilo o oblastima koje su Srbi na Balkanu naselili, i koje su postale njihova nova postojbina. Autori nabrajaju devet oblasti koje su u ranom srednjem vijeku naselili Srbi: Zetu, Hercegovinu, Bosnu, Dalmaciju, Rašku, Makedoniju, Braničevo, Mačvu i Srem. Kao prvi srpski vladar za koga istorija zna, navodi se raški župan Vlastimir, koji je vladao u 9. vijeku. Poslije njega, vladao je njegov sin Mutimir, a nakon Mutimira nastupilo je tridesetogodišnje razdoblje nemira i borbe za vlast između njegovih sinova. Ovo teško razdoblje za srpsku državu završilo se dolaskom na presto Časlava, praunuka Vlastimirovog. Za Časlava se kaže da je radio da sjedini što više srpskih zemalja i da osnuje snažnu srpsku državu, u čemu je i uspio, sjedinivši Rašku, Zetu, Hercegovinu i Bosnu. No, ta jedinstvena srpska država nije bila dugog vijeka, jer je poslije Časlavljeve smrti (oko 960. godine) ponovo došlo do unutrašnjih nemira i nesloge, što je rezultiralo raspadom jedinstvene srpske države. Upravo tada, krajem 10. vijeka, ističe se zetski župan Stefan Vojislav, koji je uspio da od Zete stvori nezavisnu državu. Tek tada je, dakle, nastala prva nezavisna slovenska država na prostoru Crne Gore. Tom nezavisnom srpskom državom vladao je najprije Vojislav, a nakon Vojislava njegov sin Mihailo, koji je, kako se kaže, “bio prvi koji je sebe nazvao srpskijem kraljem”. Poslije njega vladao je kralj Bodin, za koga se navodi da je kao “mudar i vrijedan srpski vladalac”, upravljao Zetom dvadeset godina, uspjevši da svojoj državi pripoji Rašku, Bosnu i dio Hercegovine. Umro je 1110. godine. Prema tome, u ovom udžbeniku se tvrdi da je prvi krunisani srpski vladalac (“prvovjenčani”) bio Mihailo Vojislavljević, zetski kralj, a ne Nemanjin sin Stefan (1217). Za istorijsko utemeljenje političkih aspiracija crnogorske dinastije to je bila veoma važna činjenica, koju je i na ovaj način trebalo istaći i usaditi u svijest najmlađe populacije. Kada se na taj način oblikuje njihova svijest, onda, naravno, knjaževa težnja za “prvjenstvom” izgleda prirodna i legitimna. Nakon ovog osvrta na vrijeme prvih zetskih kraljeva, u udžbeniku se obrađuje period slabljenja državne moći Zete, prvih decenija 12. vijeka. Za Zetu u ovom periodu navodno su karakteristični nemiri i sporenja oko vlasti, a isto takvo stanje vladalo je i u ostalim “srpskim zemljama”. Tek nakon nekoliko decenija došlo je do uspostavljanja političke stabilnosti, i to najprije u Raškoj, kada je veliki župan postao Stefan Nemanja. Pored namjere da osnaži Rašku, Nemanja je imao i veliku misao “da sjedini sve srpske zemlje u jednu veliku državu”. Vođen tom idejom, on je krenuo da pokorava srpske zemlje koje nijesu priznavale njegovu vlast. Pored Huma i nekih primorskih gradova, Nemanja je osvojio i Zetu, i tako je pripojio svojoj državi. Na taj način je on, kako se objašnjava, u djelo sproveo misao o “ujedinjenju svijeh srpskijeh zemalja”. Zatim se u udžbeniku srpske istorije obrađuje vladavina ostalih Nemanjića – od Stefana Provjenčanog do cara Uroša. Začudo, za Stefana Prvovjenčanog se, i pored već iznesene tvrdnje da je Mihailo Vojislavljević prvi krunisani srpski vladar, kaže kako se on nazivao “prvijem vjenčanijem kraljem srpskijem”. Poslije vladavine Nemanjića, predmet obrade je doba “cara” Lazara, Kosovska bitka, istorija Bosne i Hercegovine, srpska Despotovina i pad srpskih zemalja pod tursku vlast. Istoriji srpskog naroda u doba turske vladavine posvećeno je nekoliko poglavlja (Stradanje Srba, Iseljavanje Srba, Srpski uskoci i hajduci). Nakon ovih nastavnih jedinica, predmet obrade su Prvi i Drugi srpski ustanak, i vladavina srpskih kneževa: Miloša, Mihaila, Aleksandra, te kralja Milana Obrenovića (do 1893). Drugi dio udžbenika posvećen je istoriji Crne Gore. Prema usvojenoj koncepciji, istorija Crne Gore kao nezavisne države počinje tek od perioda Balšića. Do tada je ona, kako se tvrdi, bila dio jedinstvene srpske države. Za pisce udžbenika, vrijeme poslije smrti cara Uroša predstavlja period u kome se razvilo nekoliko srpskih državnosti (srbijanska, bosansko-hercegovačka, zetska, odnosno, crnogorska). Tek od tada, istorija Crne Gore ima prepoznatljiv, i u odnosu na Srbiju i ostale “srpske zemlje”, poseban državotvorni hod. Uzrok za to je, naravno, slabljenje državnog jedinstva Carstva nakon smrti cara Dušana i stalni turski upadi u srpske zemlje, što je onemogućavalo njihovo ponovno državno objedinjavanje. To je, dakle, koncepcija nacionalne istorije koja je imala svoju zvaničnu verifikaciju, i koja se preko školskog sistema željela nametnuti crnogorskim đacima.
Istorija Crne Gore u ovom udžbeniku počinje razdobljem Balšića, koji su vladali Zetom od 1367. do 1421. godine. Porodica Balšić, koja je upravljala Zetom u vrijeme cara Dušana, bila je, kako se tvrdi, u srodstvu sa carskom porodicom, a njen rodonačelnik Balša I, bio je “srpski plemić”.

Učilo se da je državnost Crne Gore začeo raški župan Časlav!

Političko osamostaljivanje Balšića, u udžbeniku je objašnjeno na sljedeći način: “No, kad se dogodi nesreća u srpskoj carevini, smrt Uroševa, sila Vukašinova i otimanje oko vlasti ostalijeh velikaša, tada se Balša sa svojijem sinovima odvoji od srpskoga carstva”. Period Balšića obrađen je u nekoliko nastavnih jedinica. Svaka od njih odnosi se na doba vladavine jednog od Balšića (Balša I, Stracimir, Đurađ, Balša II, Đurađ II, Balša III). U obradi ovog perioda glavna pažnja posvećena je sukobima Balšića s Turcima, pokušajima Balšića da sa okolnim velikašima postignu sporazum o saradnji protiv Osmanlija, kao i njihovoj saradnji s Mletačkom republikom. Za posljednjeg Balšića kaže se da je ostavio Zetu na upravu svom ujaku despotu Stefanu Lazareviću, budući da nasljednika nije imao. No, kako ni despot Stefan “nemađaše od srca poroda”, on je svoju državu ostavio u nasljeđe sestriću Đurađu Brankoviću. Tada dolazi i do pobune Zećana, jer je, kako se objašnjava, Đurađ bio potčinjen Turcima, a Zećani nijesu htjeli da njima upravlja vladar koji je potčinjen Turcima. I kada su se oslobodili vlasti turskog vazala Đurađa Brankovića, Zećani su prihvatili za vladara Stefana Crnojevića, zetskog vlastelina i rođaka porodice Balšić. Kada su objasnili kako su Crnojevići postali treća crnogorska dinastija, autori su prilikom obrade perioda Crnojevića najveću pažnju posvetili crnogorskim naporima za odbranu nezavisnosti od Turaka. Za drugog po redu Crnojevića, Ivana, kaže se da je povlačeći se pred turskim napadima, morao prenijeti svoju prijestonicu sa Oboda na Cetinjsko polje. U to vrijeme u Crnu Goru su se počeli naseljavati svi oni koji su se sklanjali od Turaka, tako da je Crna Gora postala pribježište “mučeničkog naroda”. No, Crna Gora je uprkos borbi i otporu, potpala pod tursku vlast za vrijeme Đurađa Crnojevića, koji se nije mogao oduprijeti njihovoj prevelikoj sili. Nakon njegovog odlaska iz zemlje, Turci su na čelo Crne Gore postavili Ivanovog najmlađeg sina – Stanišu, koji se već bio poturčio. Očito da se ovakvim objašnjenjem ukazuje da je i Crna Gora izgubila svoju nezavisnost krajem 15. vijeka. Međutim, autori udžbenika su odmah našli načina da minimiziraju značenje ove nepobitne istorijske činjenice. Već na početku odjeljka “Mitropoliti iz raznijeh plemena”, oni su konstatovali da je Đurađ Crnojević prije odlaska iz Crne Gore odredio cetinjskog mitropolita Vavilu za svog nasljednika, ostavivši mu “upravu nad Crnom Gorom”. Ovim se hoće reći da je i nakon svrgavanja Đurađa Crnojevića očuvan kontinuitet državne vlasti u Crnoj Gori, budući da je Đurađ vlast predao mitropolitu cetinjskom kao svom legitimnom nasljedniku. Naravno, očuvanje kontinuiteta vlasti u jednoj zemlji, znak je kontinuiteta državnosti.
Poslije obrade istorije Crne Gore u vrijeme “mitropolita iz raznih plemena”, slijede poglavlja koja su posvećena dinastima iz porodice Petrović-Njegoš. Period prvog mitropolita iz porodice Petrović-Njegoš, Danila, označavao se kao doba u kome se Crna Gora oslobodila poturčenjaka, i tako postala potpuno slobodna. Zatim, to je doba kada je Crna Gora izvojevala nekoliko značajnih pobjeda nad Turcima, i kada su uspostavljeni, za Crnu Goru životno važni crnogorsko-ruski politički odnosi. Vladika Danilo je, kako se to ističe, bio pokretač crnogorske borbe i vladar koji je unaprijedio crnogorsku državu. Za nasljednika vladike Danila, Savu, navedeno je da je bio “mirne naravi”, te da se najviše brinuo o crkvenim poslovima, dok je u narodu “razvijao slogu i ljubav, koliko je mogao”. Mnogo više prostora dato je mitropolitu Vasiliju i njegovom spoljnopolitičkom djelovanju, prvenstveno njegovim vezama s ruskim dvorom. Poslije perioda mitropolita Vasilija, ukratko je obrađeno vrijeme samozvanca Šćepana Malog, o kome su izneseni i afirmativni sudovi, što je, s obzirom na njegovo uzurpiranje dinastičke vlasti Petrovića-Njegoša, pomalo neobično. Autori su, recimo, istakli da je Šćepan Mali “dobro brinuo za narodno dobro”, da je mirio zavađena bratstva i da je iskorijenio mnoge mane iz naroda.
Najviše prostora u udžbeniku dobio je mitropolit Petar I Petrović Njegoš, čak više nego knjaz Nikola. Autori su u njegovom političkom djelovanju istakli nekoliko pravaca: spoljnopolitički, nacionalni, državotvorni, mirotvorni, vojnički i prosvjetiteljski. Njegovom nasljedniku, vladici Petru II, posvećeno je nešto manje prostora, s tim što se njegovo političko djelovanje uglavnom posmatralo kroz prizmu crnogorsko-turskih odnosa. Gotovo da je isti princip primijenjen i za period knjaza Danila. Pišući o knjazu, autori su istakli da je on bio prvi svjetovni crnogorski gospodar nakon Đurađa Crnojevića, a da je njegov glavni cilj bila obnova “Ivanbegovine”. Navodi se da se knjaza crnogorski narod bojao, ali ga je i volio, dok su “susjedna podjarmljena braća” polagala u njega velike nade, očekujući da će ih osloboditi od turske vlasti. Knjaz Danilo se, kako se to ovdje kaže, “i srcem i dušom starao za sreću i napredak cijelog Srpstva”, odnosno, njegova osnovna politička misao bila je ujedinjenje srpskog naroda.
Posljednje poglavlje ovog udžbenika odnosi se na period knjaza Nikole. Knjaz Nikola je prikazan kao vladar koji vodi dosljednu nacionalno-oslobodilačku politiku, kao uspješan ratnik koji je znatno proširio svoju državu, i nadasve, kao vladar kojemu je na srcu pravda, blagostanje i napredak Crne Gore. Inače, udžbenik “Istorije srpskog naroda za treći i četvrti razred osnovnijeh škola” ima ukupno 159 strana. Udžbenik ima dva dijela: “Srpska istorija” (11 – 104) i “Istorija Crne Gore” (107 – 159). Kao što se može vidjeti, opšta srpska istorija obrađena je na 93 strane, a istorija Crne Gore na 53 strane. U dijelu koji se tiče istorije Crne Gore, periodu Balšića posvećeno je skoro 6 strana, Crnojevićima 4, mitropolitima iz raznih plemena 3, a periodu Petrovića-Njegoša 40 strana. Pored mnogih znakovitosti, ovakva udžbenička koncepcija istorije Crne Gore pokazuje i jedan veoma zanimljiv pristup pitanju geneze crnogorske državnosti. U ovom udžbeniku počeci državnosti Crne Gore vezuju se za doba raškog župana Časlava, koji je, kako se kaže, uspio da “sjedini što više srpskijeh zemalja pod svoju vlast, pa da tako osnuje jednu snažnu srpsku državu”. Jedna od tih “srpskih zemalja” koje je Časlav stavio pod svoju vlast, bila je i Zeta, koja je u 10. vijeku postala dio srpske države. Od tog doba počinje državni život Crne Gore, ali ne kao nezavisne cjeline. Tek poslije smrti velikog župana Časlava, kao prvi nezavisni zetski župan označava se Stefan-Vojislav, začetnik dinastije Vojislavljevića. Poslije vladavine Vojislavljevića, Zeta je došla pod vlast Nemanjića, postavši opet dio velike sprske države. I tek kada je došlo do raspada ove države u vrijeme posljednjeg Nemanjića, cara Uroša, Zeta je ponovo postala samostalna država. Dakle, Kosovski poraz i tursko osvajanje srpskih zemalja, utiče da bude ustanovljena državna samostalnost Zete. Upravo od tada, kako se to iz ovog udžbenika može zaključiti, počinje gotovo neprekinuta državna samostalnost Zete, (Crne Gore), odnosno, njen državni život izvan jedinstvene srpske države. Ovakva koncepcija istorije Crne Gore pokazuje da je bio potpuno zaobiđen tzv. “dukljanski period” u njenom istorijskom i državnom razvitku.

Kroz nastavne sadržaje širene su knjaževe velikodržavne ideje

U pjesmi se navodi da je Crna Gora sada nevelika, ali da će se u dogledno vrijeme teritorijalno širiti na okolne oblasti. Pretpostavlja se da će do ostvarenja tog velikog cilja doći vrlo brzo, tačnije kada poodrastu učenici koji sada uče ovu pjesmu. Ta ideja o “velikoj” Crnoj Gori ovdje se predstavlja kao težnja koja ima svoje istorijsko utemeljenje, jer Crna Gora samo želi da bude država kakva je nekada bila (“Dok ja budem veliki,/ Biće ona slavna,/ Ko što bješe nekada/ U vremena davna”). Taj veliki cilj ostvariće, naravno, Srbi iz Crne Gore, ili crnogorski Srbi (“Mi ćemo je Srpčići,/ Slavnom načiniti”).
U “Čitanci za drugi razred” učenicima se objašnjava da su svi oni koji govore srpskim jezikom po nacionalnosti Srbi, a kako svi državljani Crne Gore govore srpski, to je logično da su svi ljudi koji žive u Crnoj Gori – Srbi. Iz toga slijedi zaključak da su Srbi u Crnoj Gori i pravoslavci i nepravoslavci, jer i jedni i drugi govore srpskim jezikom. Ako su pravoslavci i nepravoslavci pripadnici iste nacije, onda su oni braća, bez obzira što su različite vjeroispovijesti, a braća, kako se kaže, treba da se vole i poštuju. Kao dodatak ovom poglavlju navedena su i pitanja na koja učenici treba da odgovore služeći se onim što su prethodno naučili. Navedena su tri pitanja: “Koje smo mi vjere? Kako govorimo mi? Šta smo mi?”
Da bi učenici lakše usvojili znanja i pojmove o svojoj nacionalnoj pripadnosti, u “Čitanci” su date i tri pjesme: “Merima”, “Srbin sam” i “Srpkinjica”. Pjesmom “Merima” učenicima se na jednostavan način želi objasniti da su crnogorski muhamedanci po svojoj nacionalnoj pripadnosti Srbi, a da je samo njihova vjera “turska”. No, to što su oni druge vjere, ni u kom slučaju ne utiče da se osjećaju izdvojenima od srpskog naroda i da opšte interese srpskog naroda ne doživljavaju kao svoje:
“Merimom se zove/
To je tursko ime;
Ali srpska duša/
krije se pod njime./
Ona znade šta su/
Njeni đedi bili,/
Pa u srpskom društvu/
Tako joj se mili./
Srpsku knjigu štije;/
Srpske pjesme pjeva/
I na srpskoj sreći/
Nade svoje zgr”jeva./
Ona srpstvo ljubi/
Više c”jela sv”jeta,/
Tom je srce uči/
Vjeri joj ne smeta.”
Pjesma “Srbin sam” počinje stihovima:
“Još sam malen, još sam nejak,/
Ni govorit” skromno ne znam;/
Ali ipak znadem reći:/
Znadem reći: Ta Srbin sam!” Zatim ovaj “maleni Srbin” poručuje da će “do pošljednjeg izdaha” braniti svoju domovinu i svoje srpsko ime. I pjesma “Srpkinjica” sličnog je tematskog profila. Djevojčica koja će svakom ponosno reći:
“Ja sam mlada srpkinjica”, i koja voli Srpstvo više od svega na svijetu, obećava da će se uvijek samo Srpkinjom zvati.
Pored ovih pjesama kojima je učvršćivana svijest o nacionalnoj pripadnosti, u “Čitanci za drugi razred osnovnijeh škola” objavljena je i poučna priča “Tri Srpčeta”. To je priča o tri dječaka – tri Srbina, od kojih je jedan pravoslavac, drugi muhamedanac, a treći katolik. U jednoj situaciji njih trojica pokazuju slogu i riješenost da uvijek budu zajedno, što je učenicima trebalo da sugeriše kako njihovi odnosi, bez obzira kojoj vjeri pripadaju, uvijek treba da se odlikuju slogom, zajedništvom i međusobnom ljubavlju.
I u “Čitanci za treći razred osnovnijeh škola” (1898) uvrštena je narodna priča o sedam prutova, koja opet ukazuje na potrebu međusobnog uvažavanja i zajedništva. Osnovna poruka priče jeste da se u borbi može pobijediti samo ukoliko postoji sloga i jedinstvo. Pored nekoliko izreka o koristi sloge, navedena je i sentenca “Samo sloga Srbina spasava”. Takođe, crnogorskim učenicima se ponovo napominje da su svi oni koji žive u Crnoj Gori – Srbi, ali i da njihova otadžbina nije samo Crna Gora, već da njihovu otadžbinu čine sve srpske zemlje: “Otačastvo je vaše cijela Crna Gora i sve one zemlje, gdje se srpski govori, srpski pjeva, srpski slavi, gdje se gusle čuju, gdje se o Marku Kraljeviću pjeva, gdje se Vuk proklinje, gdje se sveti Savo slavi.” U udžbeniku je bilo i nekoliko pjesama koje su crnogorskim đacima trebalo da razviju srpski nacionalni osjećaj. Objavljena je, recimo, pjesma “Soko” (o sokolu koji obilazi “cio srpski svijet”), pa pjesme “Srbinu”, “Ja sam Srbin”, “Moje selo”, “Malena sam”… Primjera radi, u pjesmi “Ja sam Srbin” prva strofa glasi:
“Ja sam Srbin, čelik ljuti,/
Srpska mene mati rodi/
Srpsko ime, divno ime,/
O, kako mi srcu godi”.
Slične je sadržine i pjesma “Moje selo”:
“Za gorom je selo,/
Tu se srpski diše,/
Srpski zbori, piše/…
Dobri Bog će dati,/
K”o što j” moje selo/
Biće Srpstvo c”jelo,/
A ja ću pjevati:
Srpstvo moje c”jelo,/
Budi mi veselo!” U udžbeniku je kroz priče ili pjesme istaknuto nekoliko značajnih ličnosti iz srpske istorije (Sveti Sava, Knjaz Danilo, Vojvoda Mirko Petrović, Stevan Sinđelić, Vuk St. Karadžić, Marko Kraljević), a među “tri osobito zaslužna srpska vladaoca” izdvajaju se Stefan Nemanja, car Dušan i knez Lazar.
Već u “Čitanci za četvrti razred osnovnijeh škola” (1897) pojmovi o nacionalnom karakteru Crnogoraca i vjerskim odlikama crnogorskog stanovništva nijesu dodatno objašnjavani, izuzev što je na početku odjeljka “Crnogorac i Crnogorka” rečeno da se Crnogorac tako zove zato što je rođen u Crnoj Gori, ali je on po svojoj nacionalnoj pripadnosti Srbin. Uglavnom se u ovom udžbeniku izučavala nacionalna prošlost, uz sadržaje kojima se podsticao nacionalni i patriotski duh. Odabir sadržaja ukazuje da je udžbenik zamišljen kao nacionalna čitanka. Posebni odjeljci bili su posvećeni Marku Kraljeviću, Sv. Petru Cetinjskom, knjazu Nikoli, Stefanu Nemanjiću, caru Dušanu i knezu Lazaru.
U “Čitanci” je bilo poglavlje o istorijskom razvoju Cetinja, ali i poglavlje o carskoj prestonici – Prizrenu.
U “Čitanci” je bilo i pjesama s istorijskom tematikom.
Stihovima:
“Crna Goro, ponosito st”jenje,/
Krune srpske ti drago kamenje”, počinjala je pjesma “Crnoj Gori”.
Nakon ove pjesme, slijedila je crnogorska himna, pa “Našljednikovo kolo”, “Onamo, onamo”, “Srpsko kolo”, “Pašću za narod svoj”… Pjesma “Srpče” podučavala je nacionalnoj postojanosti i odanosti nacionalnoj borbi:
“Ja sam Srpče malo;/
Mene Srpstvo čeka,/
Srbovaću, Bože,/
Mog cijelog v”jeka./
Djedovi su moji/
Krv za Srpstvo lili/
Ta je ista krvca/
I u mojoj žili./
Srpski ću da živim,/
Srpski ću da vladam,/
I gotov sam uv”jek/
Zato i da stradam…”
Isti nacionalni sentiment razvijan je i njegovan i u novim crnogorskim čitankama za osnovne škole koje su se pojavile neposredno prije početka Prvog svjetskog rata (1913 – 1914). Učenicima je, recimo, objašnjavano da se Srbi razlikuju samo po nošnji, dijalektu srpskog jezika kojim govore i državnoj pripadnosti. Svi Srbi – i oni iz Crne Gore, i oni iz ostalih “srpskih krajeva”, imaju oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda kao zajednički nacionalni i politički cilj. Kako taj veliki nacionalni cilj nije ostvaren nakon posljednjeg rata s Turskom (1876 – 78.), crnogorskim učenicima se različitim sadržajima sugeriše da je njihov budući zadatak da se pripremaju za “osvetu Kosova” i borbu za svesrpsko ujedinjenje. U jednoj “poučnoj” pjesmi đed daje unuku jatagan i kaže mu da se sprema za boj, jer je to Kosovski amanet koji Crnogorci treba da izvrše. Crnogorski đaci su učili i pjesmu “Krst” u kojoj “djeca mala, Crnogorčad živa” idu na grob palih junaka i kunu se da će krvlju braniti Crnu Goru i ginuti za slobodu. Ličnu žrtvu za ostvarenje nacionalnih ciljeva slavila je i pjesma “Pašću za narod svoj”.

Nesumnjivo, crnogorska škola je spremala buduće ratnike i borce

Pored patriotskih pjesama, nacionalni sentiment crnogorskih učenika podstican je i odjeljcima o vladici Danilu, Carevom lazu, Petru I, Svetom Savi, Karađorđu, Stevanu Sinđeliću. Nesumnjivo, crnogorska škola je spremala buduće ratnike i borce za izvršenje nacionalne misije. Kako su politički ciljevi crnogorske vlasti imali ideološku formu borbe za izvršenje nacionalne misije, udžbenički sadržaji su tim ciljevima davali istorijski legitimitet i značenje nacionalne obaveze svih Crnogoraca. Kada se politički ciljevi prikažu istorijski pravednim i “našim”, onda oni nijesu nametnuta obaveza, već emotivna svojina koja počiva na najjačem uvjerenju. Neka objašnjenja o nacionalnom karakteru Crnogoraca, tj. državljana Crne Gore, nalazimo i u udžbeniku geografije (zemljopisa) za treći razred osnovne škole. U poglavlju “Naša domovina” navodi se da su svi ljudi koji žive u Knjaževini Crnoj Gori, po svojoj nacionalnosti – Srbi. Srbi koji žive u Crnoj Gori uglavnom su pravoslavne vjeroispovijesti, a manji dio je muhamedanske i rimokatoličke vjere. Kaže se i da Srbi ne žive samo u Crnoj Gori, već da ih ima i u drugim srpskim zemljama. Od tih Srba neki su, poput Crnogoraca slobodni, a neki su pod tuđinom. Budući da su svi stanovnici Crne Gore dio srpskog naroda, navodi se da je njihova obaveza da vole i poznaju ne samo svoju domovinu Crnu Goru, već i sve srpske zemlje. Takođe, obaveza crnogorskih Srba sve tri vjere je da se žrtvuju za opštu srpsku slobodu i blagostanje, ne žaleći da za taj cilj podnesu i najveće žrtve. O tome da su svi stanovnici Crne Gore – Srbi, bez obzira kojoj vjeri pripadaju, ističe se i u odjeljku udžbenika koji je naslovljen sa “Narod”: “U Crnoj Gori žive sve samo čisti i pravi Srbi, koji govore srpskim jezikom, a ima ih na 300000 stanovnika. Većinom su pravoslavne vjere, a ima nešto malo rimokatoličke i muhamedanske vjere, ali treba znati, da smo svi srpskoga porijekla i srpske narodnosti.” Za stvaranje poželjne nacionalne svijesti, posebno je važna bila uloga crnogorskih učitelja, koji su u suštini bili propovjednici jedne političke religije. Kao i svim drugim propovijednicima, njihov je zadatak bio da što uvjerljivije i pristupačnije propovijedaju učenja te “nove vjere”, i da stalno provjeravaju koliko su trajna, čvrsta i ispravna uvjerenja koja se na tim propovjedima stiču. Ideologizirani udžbenički sadržaji činili su poglavlja njihove Biblije. Da bi crnogorski učitelji što bolje obavili taj zadatak, školske vlasti su posebno vodile računa o njihovoj pripremi za predavanja na kojima se postavljaju temelji buduće ideološke građevine. Predavanja koja su smatrana posebno značajnim za formiranje poželjne svijesti o nacionalnom karakteru Crnogoraca. Da bi školske vlasti dobile što potpuniju informaciju o načinu na koji će učitelji predavati ove nastavne jedinice, Glavno školsko nadzorništvo je tražilo od njih da im pošalju svoje pismene pripreme za čas. Kao državni činovnici, koji su čak položili zakletvu da će biti vjerni knjazu-gospodaru i da će čuvati interese države i vjere, crnogorski učitelji su bespogovorno bili spremni da prilikom obrade tema koje su od posebnog značaja za formiranje nacionalne svijesti učenika, slijede zvanične ideološke stavove. Njihove pisane pripreme za časove, koje su dostavljali Glavnom školskom nadzorništvu, svjedoče o tome. S obzirom da je pojam nacionalne pripadnosti za mnoge učenike bio apstraktan ili, još češće, nedovoljno jasno razlučen od vjerske ili teritorijalne (zavičajne) pripadnosti, crnogorski učitelji su objašnjavali đacima da su oni po vjeri hrišćani (pravoslavci), po nacionalnosti Srbi, a po mjestu življenja Crnogorci. No, u vrijeme kada su ove pismene pripreme za predavanja nastale, polovinom osamdesetih godina 19. vijeka, u školama još nije bilo usvojeno stanovište da su svi crnogorski državljani – Srbi, bez obzira kojoj vjeri pripadaju. Da su svi pravoslavni Crnogorci Srbi, o tome nije bilo dvojbe, ali kojoj naciji pripadaju crnogorski državljani – nepravoslavci, tek je trebalo precizno definisati. Zbog toga mnogi učitelji nijesu znali kako da nacionalno svrstaju muslimane i rimokatolike koji su poslije 1878. postali crnogorski državljani, a udžbenici koji su razriješili dileme te vrste pojavili su se tek u periodu od 1894. do 1897. godine. Dešavalo se zato da učitelj kaže učenicima da u Crnoj Gori žive Srbi pravoslavne vjere, Latini i Turci. Na jednom predavanju iz geografije učitelj je objasnio da u Crnoj Gori većinom žive Srbi pravoslavne vjere, ali da ima i Turaka – muhamedanaca i rimokatolika za koje se ne kaže kojoj naciji pripadaju. Od dvadesetak crnogorskih učitelja koji su tokom 1885/86. dostavili svoje pismene pripreme Glavnom školskom nadzorništvu, samo je jedan od njih dao objašnjenje o nacionalnom karakteru koje je za crnogorsku vlast moglo biti prihvatljivo. Učitelj iz Zagarča je u svojoj pripremi za čas geografije naveo da u Crnoj Gori žive Srbi pravoslavne, muhamedanske i rimokatoličke vjere. Nesumnjivo da je ova pojava neujednačenog tretiranja nacionalnog karaktera crnogorskih državljana, na koju su ukazale pismene pripreme crnogorskih učitelja, primorala školske vlasti da se ovom pitanju ozbiljnije posvete. Za državnu ideologiju još od 1878. godine nije bilo sporno da su svi crnogorski državljani Srbi, bez obzira kojoj vjeri pripadaju, ali izgleda da svi crnogorski učitelji nijesu umjeli da taj stav ugrade u svoja predavanja. Pitanje nacionanog identiteta, i posebno osnova na kome se temelji, zahtijevalo je nešto više teorijskog znanja i sposobnost kategorijalnog mišljenja. Za takva predavanja, na kojima se govorilo o apstraktnim pojmovima, trebalo se posebno pripremiti, tim prije što su stanovišta koja je valjalo objasniti učenicima imala ogroman značaj za njihovo političko mišljenje. Uviđajući značaj predavanja o nacionalnom identitetu Crnogoraca, i uviđajući da i sami učitelji imaju problema prilikom tumačenja ove problematike, Glavno školsko nadzorništvo je novembra 1887. svim učiteljima i učiteljicama crnogorskih osnovnih škola naredilo da do aprila 1888. godine napišu nekoliko stručnih radova i predavanja, a među njima i predavanje na temu “Kakav treba pojam dati djeci uopšte o našoj srpskoj narodnosti, pošto ima Srba od tri vjere: Pravoslavne, Rimokatoličke i Muhamedanske”. Predavanjem o srpskoj narodnosti (nacionalnosti) i razlici između vjerske i nacionalne pripadnosti, učitelji je trebalo da uz pomoć lako razumljivih primjera i objašnjenja razjasne učenicima ove pojmove, ubijede ih da se ne može poistovjećivati vjera i nacija, kao i da ih učvrste u uvjerenju da su oni Srbi. Za školske vlasti koje su naredile pisanje ovih predavanja, ona su bila pokazatelj spremnosti učitelja da objasne ove suptilne pojmove, ali i dokaz o načinu na koji oni tumače nacionalni identitet na kome počiva legitimnost državne ideologije i najvažniji politički ciljevi crnogorske vlasti. Svaki od učitelja koji je pisao predavanje o srpskoj nacionalnosti i razlici između vjere i nacije, imao je osobeni metodički pristup i objašnjenja koja se mogu smatrati zanimljivim i originalnim. Naravno, svi oni su zastupali isto stanovište: svi državljani Crne Gore su Srbi, bili oni pravoslavci, muslimani ili rimokatolici.

Dokazati svim đacima da su Srbi i da nacija i vjera nijesu isto

U jednom predavanju se objašnjava da su prije Kosovske bitke svi Srbi bili pravoslavne vjeroispovijesti, ali su poslije uspostavljanja tuđinske vlasti neki od njih primili islam. Time što su primili islam, i postali istovjerci sa svojim okupatorom – Turcima, oni nijesu postali Turci, nego su i dalje ostali Srbi. Takvih je slučajeva islamizacije bilo i na prostoru Crne Gore. Islamizirani Crnogorci promijenili su vjeru, ali je njihova narodnosna pripadnost ostala i dalje srpska. Isti je slučaj i sa Srbima pravoslavne vjere koji su prešli u katoličanstvo. Navodi se i da je posebno važno učenicima objasniti da Srbin koji promijeni vjeru ostaje i dalje pripadnikom srpskog naroda, bez obzira kako se kasnije nacionalno izjašnjava ili kakvo mu nacionalno određenje nametne onaj koji ga je primorao da promijeni vjeru. Učitelj boljevićki je svoje predavanje o srpskoj narodnosti planirao da započne postavljanjem pitanja učeniku: “Koje si ti narodnosti?”, a učenik je trebalo da odgovori: “Ja sam srpske narodnosti”. Nakon toga bi uslijedila njegova konstatacija: “Da, vi ste svi srpske narodnosti”. Zatim je učitelj planirao da navede sve zemlje u kojima žive Srbi, i da kaže učenicima da svi Srbi nijesu pravoslavne vjeroispovijesti, već da ih ima islamske i rimokatoličke vjeroispovijesti. Prilikom objašnjavanja konfesionalne raznolikosti unutar srpskog naroda, trebalo je reći da je to posljedica nasilnog nametanja druge vjere Srbima, i to od tuđinske vlasti pod kojom su bili. Kako su Srbi nepravoslavci zbog pritiska tuđina i raznih nasilja bili primorani da promijene svoju vjeru, učitelj je smatrao da učenici-pravoslavci treba da žale svoju inovjernu braću, jer su imali zlu sudbinu da se otuđe od svog naroda i svoje vjere. Kao najvažniji dokaz da su crnogorski pravoslavci, muhamedanci i rimokatolici pripadnici jednog naroda – srpskog, navodi se jezik kojim oni govore. Budući da svi oni govore srpskim jezikom, crnogorski muhamedanci nikako ne mogu biti Turci, jer ne znaju turski jezik. A kada već govore srpskim jezikom, valjalo bi postaviti pitanje od koga su naučili taj jezik. Odgovor je, naravno, od majke i oca. Kada bi tražili odgovor na pitanje od koga su njihovi roditelji naučili srpski jezik, opet bi odgovor bio: od njihovih roditelja. Idući tako desetak generacija unazad, došlo bi se do pretka koji je bio Srbin, a kada je bio Srbin, onda je logično da njegovi potomci koji su promijenili vjeru govore srpskim jezikom i da su po nacionalnosti Srbi. Da su kojim slučajem preci crnogorskih muslimana bili Turci, oni bi svoje potomke naučili turski, a ne srpski jezik. Kako su oni bili Srbi, prirodno je što njihovi potomci govore srpskim jezikom. Na osnovu toga slijedi zaključak da ni današnji crnogorski muslimani ne mogu biti Turci, ako su, a jesu, njihovi preci bili Srbi. U jednom se predavanju konstatuje da svi oni koji govore srpskim jezikom, ukoliko im je to maternji jezik, jesu po svojoj nacionalnoj pripadnosti Srbi, bez obzira kojoj vjeri pripadaju. Crnogorski državljani muslimani zato nikada ne mogu biti Turci, jer ne znaju turski jezik, niti crnogorski rimokatolici mogu biti bilo što drugo osim ono što su bili njihovi preci (Srbi). Svi oni treba da slobodno i nesmetano vjeruju svoju vjeru, ali isto tako da prihvate činjenicu da i oni i pravoslavci pripadaju istoj naciji, državi i jeziku. Učenicima sve tri vjeroispovijesti je čak nametana obaveza da uvijek kada ih neko pita što su po nacionalnosti, kažu da su Srbi, a da onda dodaju koje su vjere. Bilo je učitelja koji su objašnjavali da su Srbi samo vjeru mijenjali, a da su uvijek ostajali Srbi po nacionalnosti, čak i onda kada to nijesu htjeli priznati. Vjera se, naravno, može promijeniti, ali narodnost ne može. Da vjerska pripadnost ne određuje nacionalnu, objašnjava se primjerom Srba i Grka, koji su pravoslavci, ali pripadaju dvijema nacijama. Naciju, prema tvrdnji jednog učitelja, određuje: “Krv, jezik i običaji”, tako da onaj koji promijeni vjeru, ne može promijeniti krv i narodnost kojoj pripada. Na času je bilo predviđeno da se vodi ovakav razgovor između učitelja i đaka: “Sad mi kaži Mitre, da sad ti primiš drugu koju vjeru, bili se tvoja krv promijenila? A braća koju sad imaš, bili ti isto bila braća po krvi, i po narodnosti? Eto dakle vidite, ako vjeru ko primijeni, ne može promijeniti krv i narodnost, kao što ni Srbi kad su vjeru od Grka primili nijesu promijenili: krv, jezik i običaje, nego su ostali isto srpske narodnosti… Najviše od tije Srba primili su vjeru Muhamedansku i Rimokatoličku, jer su od njih najviše zuluma imali, dakle ako su vjeru i promijenili, ali su opet naša braća, jer su od naše krvi i narodnosti.” Učitelj Mitar Ivelić je srpski nacionalni karakter crnogorskih muslimana dokazivao na još uvjerljiviji način. Na njegovom času trebalo je da se vodi ovakav dijalog: “Ima nekijeh našijeh prezimena kod muhamedanaca. Uzmimo ime Omer-božović. Zašto se on zove Omer-božović? Zašto mu je đed bio Omer. A šta je bio taj Omer? Muhamedanac. A čiji je bio Omer? Božov. Jeli Božo bio Turčin. Ne nego Srbin. Pa je li taj Omer od Božove krvi? Jest. A je li srpske krvi bio Božo? Jest. Pa onda je li i Omer srpske krvi? Jest srpske krvi no nije vjere. Ostavimo sad vjeru no te za krv pitam? Jest, Omer je srpske krvi. A je li Omer tvoj đed bio? Jest. Jesi li i ti od njegove krvi? Jesam. Pa koje si ti krvi? Koje i on, srpske. Dobro, a koju vjeru vjeruješ ti? Muhamedansku. Smeta li ti ko da u nju vjeruješ? Ne smeta. Možeš li biti srpske krvi, a vjere muhamedanske? Mogu. Dakle, šta si ti? Srbin Muhamedanac”. Pozivanje na “istu krv” bio je samo jedan od pokušaja crnogorskih učitelja da objasne na osnovu kojih se kategorija određuje narodnost. Neki su objašnjavali da se narodnosti određuje na osnovu zajedničkog porijekla, jezika i običaja, tako da se grupa ljudi koja ima zajedničko porijeklo, jezik i običaje naziva narodom. Bilo je i objašnjenja da je narod zajednica krvi, jezika i običaja. Prema tome, svi koji su “iste krvi”, jezika i običaja, smatraju se jednim narodom. Budući da su crnogorski muslimani i rimokatolici “iste krvi” (porijekla) kao i crnogorski pravoslavci, i budući da imaju iste običaje i govore istim jezikom (srpskim), to je nesporno da su svi oni, iako različite konfesije, pripadnici jednog naroda – srpskog. Učenicima je napominjano da ne smiju za iskazivanje svoje vjerske pripadnosti koristiti nacionalnu odrednicu, jer je primijećeno da neki roditelji pogrešno uče djecu, govoreći im da su oni po vjeri Srbi. Nacionalno ime “Srbin” ne može biti vjerska odrednica, jer ima Srba pripadnika sve tri konfesije. U Crnoj Gori Srbin može biti pravoslavne, ali i islamske ili rimokatoličke vjeroispovijesti.
Predavanja o srpskoj narodnosti crnogorski učitelji su koristili i za razvijanje svijesti o zajedništvu svih crnogorskih državljanja i podsticanju ljubavi i uzajamnog poštovanja između različitih konfesionalnih grupa. Neki učitelji su isticali da se ovim predavanjima mora “u srce uliti ljubav prema jednokrvnoj braći, i ako su oni druge vjere”. Svi crnogorski đaci trebalo bi da se drže načela “ljubi bližnjeg svog”, jer su i pravoslavci i nepravoslavci dio jednog naroda.

Crnogorski đak je morao podleći ovakvoj ideološkoj torturi

Posebno se smatralo važnim da pravoslavci kao većina prednjače u iskazivanju ljubavi i poštovanja prema svojoj “jednokrvnoj” inovjernoj braći, koja su bila primorana da se odreknu svoje “prađedovske vjere”. Učenicima pravoslavne vjeroispovijesti je nametana obaveza da svakog muslimana i rimokatolika smatraju svojim “bratom Srbinom” i da svojim ponašanjem pokazuju da su dobrodošli među njih. Djeci pravoslavne vjere zabranjivano je da svoju “istokrvnu braću” zovu “Turcima” ili “Latinima”, već isključivo “Srbima”. Pretpostavljajući da bi za crnogorske muslimane moglo biti neprihvatljivo da se odjednom odreknu imena “Turčin” i prihvate nacionalnu odrednicu “Srbin”, jedan učitelj je predlagao da se za njihovu vjersku pripadnost upotrebljava pridjev “turska”. Tako bi muslimani bili “Srbi turske vjere” umjesto “muhamedanske”. Time bi, smatra on, crnogorski muslimani lakše prihvatili srpsko nacionalno ime, jer bi zadržavanjem pridjeva “turski” bio stvoren privid da se ne odriču svog davnašnjeg naziva “Turčin”. Ova se ideja dopala i knjazu Nikoli, koji je čitao rad ovog učitelja, pa je na margini njegovog rukopisa stavio napomenu: “S jednoga gledišta imaš razlog”.
Iako su se crnogorski učitelji trudili da pitanje o nacionalnom karakteru Crnogoraca što bolje objasne svojim učenicima, pa i da ih navođenjem nekih objašnjenja ubijede da su svi oni Srbi koji se samo po vjeroispovijesti razlikuju, školske vlasti su i kasnije tražile od njih da posebnu pažnju posvete predavanjima o srpskoj narodnosti i ukazivanju na razliku između vjere i narodnosti. Glavno školsko nadzorništvo se početkom 1895. obratilo cirkularnim aktom crnogorskim učiteljima prigovarajući im što neki od njih ne uviđaju značaj predavanja koja oblikuju nacionalnu svijest, iako je dužnost škole da kod učenika njeguje svijest o nacionalnoj pripadnosti i da im o vjeri i narodnosti pruža istinite i precizne pojmove. Sve to, prema mišljenju školskih vlasti, ide na štetu srpske narodnosti, a na korist njenih neprijatelja. Obaveza crnogorskih učitelja da sami pišu predavanja o nacionalnom karakteru Crnogoraca i da samostalno teorijski uobličavaju ovo važno političko pitanje, nestaće posljednjih godina 19. vijeka, kada će se pojaviti novi udžbenici. U ovim udžbenicima pitanje nacionalnog karaktera crnogorskih podanika biće jasno formulisano, tako da će crnogorski učitelji dobiti zvanične smjernice za obradu ove problematike. Ovi udžbenici, pravljeni po mjeri zvanične ideologije i podređeni političkim ciljevima državne vlasti, pokazuju kakvu je svijest crnogorska država željela da stvori, dok čitav napor državne vlasti da do ovakvih udžbenika dođe, pokazuje da je školu smatrala ideologiziranom institucijom koja treba da joj služi. Podanik kojeg je takva škola oblikovala, iz nje je trebalo da iziđe sa čvrstim nacionalnim ubjeđenjem da je Srbin, i sa političkom sviješću u kojoj dominira divinizirana i obožavana figura knjaza Nikole. Kada te dvije svijesti spojimo ujedno, dobijamo ratnika koji poruke pjesme “Onamo, onamo” smatra svojim najsvetijim zavjetom. Crnogorskoj državi tada su trebali takvi ljudi.Pred ovakvom ideološkom torturom u školama svaki je crnogorski učenik morao pokleknuti. Završiti osnovnu školu, a ne izići iz nje s uvjerenjem o Crnogorcima kao o “najboljim Srbima” i zatočnicima kosovskog amaneta bilo je nemoguće. Nije to samo bila posljedica neviđene upornosti i sistematičnosti kojom su im takva uvjerenja usađivana, već i posljedica nedostupnosti makar i jedne činjenice koja bi podstakla sumnju. Nepostojanje znanja i činjenica koje mogu ugroziti zvanično mišljenje, učinilo je ovu ideologiju svemoćnom, a učenička uvjerenja trajnim. Još kada su crnogorski đaci u udžbeničkim sadržajima prepoznali djelove istorijskih spoznaja koje su bile prisutne u njihovom porodičnom okruženju, nikakve sumnje u istinitost tih sadržaja nije moglo biti.
Gotovo istovjetni ideološki inženjering bio je prisutan i u tadašnjoj crnogorskoj javnoj misli. U zvaničnoj štampi se tvrdilo da je Crna Gora vječito slobodni dio Srpskoga carstva, koji se održao pred naletima Osmanlija poslije Kosovske bitke i koji nikada nije prestao da pruža otpor osmanskom osvajaču: “Crna Gora bila je vječiti živi protest naroda srpskog protiv nasilja turskog. Crna Gora bila je Turcima crna, Srbima svijetla nit, koja je bez prekida vezivala prošlost srpsku sa budućnošću srpskom, ne dopuštajući divovskim junaštvom svojim da mračni genije istorije tu nit prekine”. Shodno tome, za Crnogorce se govorilo da su Srbi koji žive u slobodnoj srpskoj državi – Crnoj Gori, koja i nije drugo do “parče srpske zemlje”. Pisalo se o Crnoj Gori i kao o zemlji u kojoj se s koljena na koljeno prenosi zavjetna misao srpskog oslobođenja, misao za koju su Crnogorci davali svoje živote. Pa i ono što Crna Gora na svom političkom i državnom planu trenutno radi, ima prevashodni cilj da posluži interesima cjelokupnog srpskog naroda i rješavanju pitanja njegovog potpunog oslobođenja i ujedinjenja. Za Crnu Goru se kaže i da je u proteklih pet vjekova podnosila najveće žrtve za očuvanje pravoslavne vjere, i to sa dosljednošću kojom se izdvaja od ostalih djelova srpskoga naroda. Njeni su gospodari privlačili “k sebi i k Lovćenu kao nekim neodoljivim magnetom sve što se srpsko zove”. Svrha takvog njihovog rada bila je da doprinesu oslobođenju i ujedinjenju srpskog naroda, što je misao koja je tokom svih pet vjekova bila prisutna kod svih Crnogoraca. Svojom krvlju, koju su u toj borbi prolivali, oni su “zalijevali od Kosova drvo života i budućnosti narodne”.
Polazeći od takvog istorijskog karaktera Crne Gore, i smatrajući da je to dokaz njenog nacionalnog elitizma, državna ideologija je potenciranjem takve istorijske predstave željela da Crnu Goru označi kao zemlju kojoj njena prošlost nameće obavezu da vrši nacionalnu misiju u svom okruženju, ali i kao zemlju koja ima pravo da bude politički centar neoslobođenih djelova srpskog naroda, pa i cjelokupnog srpskog nacionalnog pokreta. Stav da po svom istorijskom karakteru Crna Gora ima pravo na to “prvjenstvo” iskazan je, recimo, i prilikom proglašenja Srbije za kraljevinu (1882). Iako su sa Cetinja upućivali čestitke i dobre želje povodom ovog događaja, nije propušteno, a da se u “Glasu Crnogorca” ne naglasi da je stara država srpska “nikla u starodavnoj Zeti”, i da je za sve vrijeme u Crnoj Gori ona bila očuvana. S druge strane, navodi se da je taj državni kontinuitet srpske države bio prekinut u Srbiji njenim padom pod Turke. Narod u Srbiji je, za razliku od naroda u Crnoj Gori, svoju nezavisnost povratio u vrijeme Karađorđa i Miloša Obrenovića, ali ne u potpunosti, pri čemu se ima u vidu tursko sizerenstvo pod kojim je Srbija do 1878. godine formalno bila. Sve to ukazuje da su na cetinjskom dvoru smatrali da je istorijsko pravo na kraljevsko dostojanstvo više na strani Crne Gore nego Srbije, i da Crna Gora zbog svoje neprekidne nacionalno-oslobodilačke misije ima neosporno pravo na politički prioritet u srpskom pokretu za oslobođenje i ujedinjenje. Pored toga, Crna Gora je, kako se isticalo, svojim žrtvama podnesenim za oslobođenje Srba – “zadužila srpstvo”.

Pošto je “očuvala srpski amanet” Crnoj Gori pripada “prvjenstvo”

Crnogorci su, kako se navodi, uvijek kada je sloboda srpskog naroda bila u pitanju junački ratovali od Kosova do Dunava, i od Timoka do Jadranskog mora. Tačnije oni su svojom krvlju natopili Bosnu i Hercegovinu, pomagali su i Karađorđu da oslobodi Srbiju: “Je li samo gdje puška pukla i čuo se poklič za slobodu, svudijen si mogao naći Crnogorca spremna i naredna, ne samo u njegovoj otadžbini nego i na strani. Nije li Hercegovina i Bosna natopljena krvlju crnogorskom? Nijesu li se mnogi Crnogorci borili u redovima Crnoga Đorđija za oslobođenje Srbije?” Na temelju tih zasluga, nešto kasnije se naglašavalo da Crna Gora kao srpska država ima istorijsko i prirodno pravo na položaj koji bi odgovarao, ne samo njenoj unutrašnjoj i spoljašnoj snazi, već i njenim zaslugama za održavanje “tradicionalne politike srpske i za ostvarenje srpske državne misli”. Jednom prilikom se navodi da su crnogorski gospodari, zajedno sa čitavim crnogorskim narodom, jedini vodili borbu za očuvanje amaneta koji im je ostao nakon propasti Srpskog carstva. Taj amanet bio je: “Srpska vjera, srpsko ime, srpska sloboda”. I upravo zato je ovdje četiri stotine godina bio prisutan Dušanov orao (na zastavi i grbu), kojeg su Crnogorci čuvali dok su svi ostali Srbi bili u ropstvu: “Kad se, poslije dugog sanka, poče buditi srpski narod Crnogorci mu pokazaše ponositog orla Dušanova i doviknuše mu sa visina Lovćena, Koma, Durmitora: Evo braćo! Doranismo vam ovu svetinju srpsku neokaljanu. Uzmite ovaj barjak, razvijte ga, i ustanite protiv dušmanina da mjesto lune metnete na srpsko nebo srpski krst”. To je, dakle, ta velika nacionalna misija koju je jedino Crna Gora kroz nekoliko vjekova vršila u srpskom narodu, pa na osnovu toga ona može zasnivati svoje istorijsko pravo na politički primat (“prvjenstvo”) u srpskom pokretu za oslobođenje i ujedinjenje, ali i na isto takvo “prvjenstvo” crnogorskog gospodara.
No, pored “istorijskih zasluga”, državna ideologija je nastojala da afirmiše i “istorijsku utemeljenost” crnogorskih težnji za primat u srpskom nacionalno-oslobodilačkom pokretu. Ta “istorijska utemeljenost” crnogorskog “prvjenstva” zasnivala se na činjenici da je Zeta bila “kolijevka Nemanjića” i da je ona istorijsko jezgro Dušanovog carstva. Ulazak Zete u sastav Crne Gore 1879. godine uticao je na cetinjski dvor da počne potencirati jednu ovakvu “istorijsku” predstavu o ulozi i veličini Zete, i da državni i dinastički primat zasniva na takvoj romantičarskoj predstavi. To je jedan sasvim novi element ideologije crnogorskog “prvjenstva”, koji do osamdesetih godina gotovo da nije istican. No sada, kada je dio Crne Gore postala Zeta – “kolijevka Nemanjića” i “kolijevka srpske države”, zvanična ideologija je u tome našla veoma upotrebljiv motiv, bez obzira koliko je sve to bilo istorijski problematično. Naglašavalo se da je u Crnoj Gori istorijsko središte srpskog naroda, odnosno, kolijevka svetorodne dinastije i srpske državnosti. I što je još važnije, Srbija, kao glavni politički rival Crne Gore u srpskom nacionalnom pokretu, takvih “svetih mjesta” nije imala. Prizren i Skoplje, koji su imali izvjesnu istorijsku simboliku poput Zete, bili su još u Turskom carstvu. Zanimljivo, crnogorski gospodar je, barem kao pjesnik i ideolog, mnogo ranije došao na ideju da oslobađa predaleki Prizren, nego mnogo bližu “kolijevku Nemanjića” – Zetu, koju je mogao vidjeti uvijek kada bi krenuo za Rijeku Crnojevića. I tek nekoliko godina pošto je Zeta postala dio Crne Gore, državna ideologija je u prvi plan stavila nju i njeno “istorijsko” značenje za političke ciljeve cetinjskoga dvora, a svakako ne mnogo prije toga uočena je i istorijska simbolika koju bi Zeta, kao oblast u kojoj je rođen Stefan Nemanja, za državnu (pijemontističku) ideologiju Crne Gore mogla da ima. Popularisanju takve istorijske predstave o Zeti, zgodno je, recimo, poslužio početak izgradnje Zetskog doma. Samo ime – Zetski dom upravo je trebalo da simbolizuje to vraćanje Crne Gore istorijskim korijenima svoje državnosti. Za Zetski dom se govorilo da će biti kolijevka u kojoj će se odnjihati vaskrs srpske svijesti u pokorenim krajevima, isto kao što je Zeta nekada bila kolijevka iz koje je nastala srpska državnost. Svečanom polaganju kamena-temeljca za Zetski dom, koji treba da bude središte nacionalne i kulturne misije “nove” Crne Gore, prisustvovao je i knjaz Nikola. Knjažev ađutant, Jovan Lipovac, održao je govor u kome je rekao da je Zeta nekada bila umstveni i politički centar Srpskoga carstva, dodajući da je Zeta za Srpstvo bila isto što i Moskovska kneževina za Rusiju, Pijemont za Italiju, a Pruska za Njemačku. Zeta je, kako kaže Lipovac, davala Srpskom carstvu najznačajnije ljude, pa i dinastija Nemanjića potiče iz Zete. Kasnije, kada su Turci poslije boja na Kosovu osvojili Srpsko carstvo, stanovnici Zete bili su primorani da se isele iz Zetske ravnice i povuku se u njen nepristupačni dio koji se nazvao Crna Gora. I budući da je Zeta bila “duhom i energijom snažnija od drugih srpskih provincija onoga doba”, zetski knjaževi – Crnojevići, nastavili su da se još dugo bore za “ideju Srpstva”. Od tog doba počinje petovjekovna crnogorska borba za slobodu, i pet vjekova traje crnogorska državna nezavisnost, koja svoje korijene ima u srednjovjekovnoj Zeti. Upravo zato, i naziv Zetski dom, rekao je Lipovac, dat je u čast “stare nam otadžbine Zete” i u čast drugorođenog knjaževog sina, koji je nosio titulu “Vojvoda Zetski”. Slični stavovi o istorijskom karakteru Crne Gore, kao o zemlji čija državnost ima korijene u srednjovjekovnoj Zeti, saopštavani su i povodom obilježavanja četiristogodišnjice osnivanja Cetinja. U “Glasu Crnogorca” tada je navedeno da je Ivan Crnojević, prenoseći svoju prijestonicu iz Zete u krševitu Crnu Goru, donio podno Lovćena plamen slobode i nezavisnosti srpskog naroda. Podižući svoj dvor u ovom “tvrdom stijenju”, njegov je cilj bio da brani i očuva tu slobodu i da pred čitavim svijetom pokaže da srpska država nije propala i da postoji sve dok postoji i slobodna Crna Gora. Boreći se protiv Turaka Crnogorci, dakle, nijesu samo branili svoju slobodu, već su održavali kontinuitet srpske državnosti i podsticali duh otpora kod pokorenih djelova srpskog naroda, radeći uvijek tako da se velika srpska država obnovi, a pokoreni Srbi oslobode. Zato su u to vrijeme isticalo da jedino u junačkoj Crnoj Gori srpstvo i srpska vjera nikada nije bila ugrožena, a srpska nada izgubljena. Nesumnjivo da je ovakvo predstavljanje crnogorske prošlosti, kao i navođenje analogija tipa Zeta – Pijemont, imalo veoma jasnu političku poruku o ulozi na koju Crne Gora pretenduje, i na koju ona po svom istorijskom karakteru ima pravo. To je vizija prošlosti koja treba da pruži dokaze za istorijsku utemeljenost težnje Crne Gore da ona, a ne Srbija, bude politički centar nacionalno-oslobodilačkog pokreta srpskog naroda. A kada se to postigne, onda i crnogorski vladar ima pravo na takvu poziciju. Državna ideologija Crne Gore tog vremena, služila je, pored ostalog, takvim političkim i dinastičkim pretenzijama, pokušavajući da svojim sadržajima potpomogne “pijemontističke” ciljeve cetinjskoga dvora.

Knjaz Nikola je bio opsjednut idejom da bude “prvi u srpstvu”

U namjeri da osnaži i populariše zvanični ideološki stav da je Zeta istorijsko jezgro Srpskog carstva i “kolijevka” Nemanjića, te da je Zeta najznamenitiji i istorijski najzaslužniji “srpski kraj”, knjaz Nikola u različitim kontekstima govori o Zeti kao o simbolu nacionalnog elitizma. U tom elitizmu on ide toliko daleko da čak kaže da je Zeta osnovala Srpstvo i da iz Zete potiče ono najbolje što srpski narod ima. U jednom svom književnom djelu on kaže: “Jer što je Srpstvo imalo slavno,/ imalo sveto, imalo glavno,/ nije li Zeta to odnjihala?/ Zeta je Srpstvo sve osnovala!/ Na zetskoj njivi niklo je prvo/ srpskih vladara vladarsko drvo!/ Od Vladimira pa do Ivana/ sve što je Srba i srpskih strana/ u hlad je čudnog drveta bilo/ i kolo srpskog jedinstva vilo:/ junake, vojvode, kraljeve, bane,/ careve naše, naše župane,/ svece, knjaževe i državnike,/ zakonodavce i sveštenike/ sve Srpstvu Zeta dala je mila,/ Zeta je leglo srpskijeh sila!” Kada se ovi stihovi uporede sa stavovima o Zeti koji su iznošeni na stranicama “Glasa Crnogorca” onda je jasno da je sve to dio jednog ideološkog koncepta.
I za tadašnje pjesnike Crna Gora je, takođe, bila zemlja koja je ratovala i stradala “rad zavjeta Dušanova”, i koja je u teškom vremenu robovanja srpskog naroda snažila nacionalnu ideju. Ona je za sve to vrijeme bila jedina “srpska uzdanica”, jer je samo ona poslije Kosovske bitke vodila borbu protiv Turaka, uspjevši da očuva slobodu i nezavisnost. U Crnu Goru se sklonilo i sve “što bijaše dika svemu srpskom rodu;/ što življaše samo za čast i slobodu”, odnosno, svi oni koji se nijesu htjeli pomiriti za ropskim položajem i koji su bili spremni da za svoju vjeru i slobodu daju i svoj život: “Ti jedina osta da slobodu braniš/ I da srpsko ime, vjeru srpsku hraniš/ Ti! – junačko gnjezdo srpskih sokolova,/ Osvetnika ljutih tužnoga Kosova!” Crnogorci su u ovom vremenu, kaže se, pokazali i najveću nesebičnost, jer su ginuli za slobodu svoje pokorene braće isto kao i za svoju domovinu. Oni su time dokazali da krajnji cilj njihove borbe nije sopstvena sloboda, koju im niko nije mogao oduzeti, već sloboda njihove pokorene braće. To je isticano kao primjer najvećeg žrtvovanja u istoriji srpskog naroda. Zbog takvog držanja Crna Gora je postala zemlja koju “svako štuje i koju sve Srpstvo u zvijezde kuje”.
Ovakva nacionalna misija Crne Gore istovremeno ukazuje i na težnje njenog gospodara, koji prije nego bilo ko drugi, može imati pravo na politički i dinastički primat u srpstvu. Zato se u jednom spjevu koji je objavljen u zvaničnoj publikaciji, kaže da će kada Carstvo vaskrsne, Dušanovu krunu dobiti onaj koji tome svojim junaštvom najviše doprinese. Zbog toga se o crnogorskom gospodaru pjevalo kao o barjaktaru i orlu, koji “sa barjakom naprjed juri,/ i u boju leti prvi”. Za knjaza Nikolu se kaže i da je “ognjeviti srpski zmaj” koji uvijek stoji na braniku Srpstva i koji čezne za njegovim oslobođenjem. Znajući Gospodareve želje, pjesnik kaže: “Daj mu, Bože, što Mu želi/ Srce domorodno:/ Gorske stČjene/ Proširene/ A Srpstvo slobodno!” Uvećanje Crne Gore (“gorske st`jene proširene”) i oslobođenje srpskog naroda od tuđinske vlasti, jesu dva glavna cilja velike nacionalne misije knjaza Nikole, pa i dinastije Petrović-Njegoš uopšte. To veliko djelo nacionalnog oslobođenja nastaviće i sin knjaza Nikole, kojemu pjesnik želi da oko prestola Petrovića-Njegoša okupi sve zemlje cara Dušana, odnosno da ujedini srpski narod, i da bude vladar te velike srpske države: “Sve Dušana zemlje što su bile/ Prestolu se Tvome poklonile!/ A Tvoj zlatni Grb/ Poljubio svaki Srb!/ S mora do Dunava/ I do Carigrada/ Opet Srpstvo milo/ S Tobom jedno bilo!/ U jedinstvu željnu naroda srpskoga/ Pod krilima zlatnim orla Lovćenskoga”.
Ovakvim stavovima o istorijskom biću Crne Gore, o karakteru nacionalne misije Crnogoraca, njihovom nacionalnom elitizmu, te “zaslugama” Gospodarevim, željelo se doprinijeti jednom od najvažnijih ciljeva crnogorske državne politike, ali i jednom od najvažnijih ciljeva njene dinastije – osiguravanju primata u nacionalno-oslobodilačkom pokretu srpskog naroda. To konkretno znači da Crna Gora postane centar nacionalno-političke borbe srpskog naroda, posebno njegovih djelova koji su pod tuđinskom vlašću, i da ona, a ne Srbija, postane njegovo političko središte. Prirodno, time bi i njena dinastija dobila vodeću poziciju, pa bi Petrovići, a ne Obrenovići ili Karađorđevići, u trenutku stvaranja ujedinjene nacionalne države, kao “predvodnici borbe” i kao “najzaslužniji”, došli na njen presto. Državna ideologija Crne Gore upravo je bila usmjerena na dokazivanje tog crnogorskog predvodništva, odnosno “pijemontizma” i “najvećih zasluga” Crne Gore i njenog gospodara za borbu srpskog naroda. Ova ideologija je time pokušavala dati legitimitet jednom značajnom cilju državne politike Crne Gore i ujedno afirmisati pravo crnogorskog gospodara da bude vladar ujedinjene srpske države. Opsesija da bude “prvi u srpstvu” je jedna od najprepoznatljivijih odlika političke ličnosti knjaza Nikole, pa je, naravno, u skladu s tim vođena i crnogorska državna politika. Taj pravac i ciljeve državne politike slijedila je i državna ideologija Crne Gore posljednjih decenija 19. vijeka. Ona je, u suštini, snažila uvjerenje da Crna Gora treba da ide “onamo, onamo”, da treba svojom borbom da oslobađa “srpske zemlje” i vaskrsne Dušanovo carstvo. Naravno, i da njen gospodar zasjedne na carski presto u Prizrenu. Maštajući o takvoj misiji Crne Gore i o takvom epilogu svoje vladavine, knjaz Nikola je i napisao pjesmu “Onamo, onamo…”. Petnaestak godina nakon nastanka ove pjesme, grčki vicekonzul u Crnoj Gori bilježi da je na tradicionalnom cetinjskom skupu na Petrovdan 1882. godine, više od hiljadu ljudi, u knjaževom prisustvu, oduševljeno pjevalo ovu “nacionalnu himnu Crnogoraca”.
Polazeći od stava da su Crnogorci slobodni dio srpskog naroda, a da je Crna Gora istorijski dio nekadašnjeg Srpskog Carstva, logično je bilo da kao krajnji cilj državne politike Crne Gore bude smatrano potpuno oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda. S obzirom na njen takav istorijski i nacionalni karakter, to se smatralo i jedino mogućim političkim opredjeljenjem koje ima obilježje “svete” nacionalne misije na koju je Crna Gora “istorijskim amanetom” obavezana. Običan svijet je tu misiju poistovjećivao s “osvetom Kosova” i obnavljanjem Dušanovog Carstva. I sam knjaz je jednom prilikom rekao da crnogorska vojska treba podjednako da brani Crnu Goru i interese srpskog naroda. Crnogorci su, kako se tvrdi, upravo od knjaza Nikole naučili da je njihov najvažniji nacionalni cilj – ujedinjenje srpskoga naroda. Zbog toga ovom cilju svi Crnogorci treba da su potpuno posvećeni. Crna Gora, kao zemlja koja se već pet stotina godina svim snagama bori za očuvanje “srpske slobode” i nezavisnosti, ne može ni imati drugog cilja. Kako se to u zvaničnim novinama simbolički predstavlja, “orao sa Lovćena”, koji već pet vjekova motri na pokorene Srbe, štiti ih i daje im snagu, uvijek je spreman da poleti “na radost i spas izmučenog Srpstva”. Navodno su i svi Srbi bili uvjereni da Petrovići-Njegoši dosljedno slijede misao oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda, kao i da Crna Gora svojim političkim činjenjem jasno dokazuje da je “uzdanica Srpstva”.

Mit o “iskri srpske slobode” i “stjecištu kosovskih osvetnika”

Dinastičko prvjenstvo dokazivano je i time što su Petrovići-Njegoši najstariji politički činilac srpskog pokreta. Tu se, u prvom redu, ima u vidu činjenica da su novovjekovne srpske dinastije formirane tek u 19. vijeku. Uz to, dinastija Petrović-Njegoš je “zadužila” srpski nacionalno-oslobodilački pokret i time što je bila najvažniji činilac njegovog političkog objedinjavanja u 19. vijeku. Navodno je zajednički i usaglašeni rad svih “srpskih snaga” počeo poslije rođenja prestolanasljednika Danila. Tada su se (na Danilovom krštenju), Srbi iz Šumadije, Bosne, Hercegovine, Vojvodine, Dalmacije i Boke po prvi put sastali na jednom mjestu, na Cetinju. Ovaj veliki događaj, za koji je zaslužna dinastija Petrović-Njegoš, uticao je da od tada “ona skrivena snaga srpske samosvijesti sve se jače pojavljuje i na književnom i na političkom, pa smo je vidjeli i na bojnom polju”. Crnogorska dinastija koja je, kako se kaže, “kroz dva stoljeća mučnijeh i crnijeh dana održala Crnu Goru i u njoj srpsku državnu misao”, potvrdila je i ovim činom da joj politički primat i po ovom osnovu pripada. Namjera da se oblikuje i učvrsti istorijska svijest koja bi odgovarala političkom centru Crne Gore, prepoznaje se po nizu napisa u tadašnjim zvaničnim publikacijama. U jednom prigodnom tekstu navodi se da je Ivan Crnojević bio posljednji nezavisni srpski vladalac koji je nakon pada srpskog naroda pod tursku vlast “ugnijezdio” srpsku državnu misao u podlovćenskoj Crnoj Gori. On je takođe sačuvao i iskru srpske slobode koja je trajala za svih pet vjekova turske dominacije na Balkanu, a Turci, navodno, i pored brojnih pokušaja, nikada nijesu uspjeli da tu jedinu iskru srpske slobode ugase. Junački otpor koji su Crnogorci pružali Turcima nije samo imao značaja za očuvanje ove “posljednje iskre” srpske nezavisnosti, već i za snaženje oslobodilačkog duha kod pokorenog srpskog naroda. Crnogorci su tako podsticali duh otpora kod Srba u turskom ropstvu i jačali njihovu nadu u konačno oslobođenje. Zato se smatra da je ova “iskra srpske slobode”, koja je sačuvana u Crnoj Gori, “iz groba podigla srpski narod”. Naravno, odmah se dodaje da to Crnoj Gori daje za pravo da predstavlja srpski narod na “svjeckom divanu”.
Ovakva predstava prošlosti Crne Gore, odnosno, idealizovanje pozicije koju je ona poslije Kosovskve bitke imala, bila je dio političkih nastojanja da se osnaži istorijsko pravo Crne Gore da bude na čelu opštesrpskog pokreta za oslobođenje i ujedinjenje, odnosno, da bude politički stožer ovog nacionalnog pregnuća. Korijeni tog prava sežu u vrijeme Ivana Crnojevića. On je, naime, započeo borbu za očuvanje crnogorske nezavisnosti, a time i očuvanje kontinuiteta srpske državnosti, u vrijeme kada su Turci već bili osvojili sve “srpske zemlje” osim Crne Gore. Uvidjevši da se ta borba može uspješno voditi jedino ukoliko se državno jezgro izmjesti iz ravnice i premjesti u teško prohodna brda, Ivan Crnojević se povukao u “tvrdo stijenje”. Iz bogate Zetske ravnice premjestio je najprije svoj dvor na Žabljak, a zatim na Cetinje. Time je, kako se kaže, ovaj crnogorski vladar “spasao državu srpsku – stvorivši pod Lovćenom Crnu Goru”. Čitavo to njegovo pregnuće predstavljeno je na sljedeći način: “Kad je cijelo Srpstvo klonulo pred turskom silom, kad je srpska država rastrgana do pošljednje niti, Ivan-beg je tu nit prihvatio i iznio pod stijene Lovćenske, da joj tu, uz okrilje Svemogućega i svete vjere pravoslavne, sačuva neprekidnost i ostavi u našljeđe potomcima, koji će iz nje, ako budu išli za stopama njegovijem, ispresti novo tkivo srpske države. Neprekidnost stare srpske države sačuvao je Ivan-beg u Crnoj Gori”. Naravno, kasnije su njegovi nasljednici, posebno Petrovići-Njegoši, nastavili borbu za očuvanje crnogorske slobode i očuvanje kontinuiteta srpske državnosti. To je, dakle, ono što Crnoj Gori daje za pravo da i poslije pet stotina godina ima predvodničku ulogu u srpskom pokretu za oslobođenje i ujedinjenje. Dr Lazar Tomanović je u jednoj prigodnoj besjedi istakao da su svi crnogorski vladari – od posljednjeg Crnojevića do svjetovnih gospodara iz porodice Petrović-Njegoš, čuvali u Crnoj Gori posljednju iskru srpske slobode. Crna Gora je, shodno ta-kvoj istorijskoj vizuri, postala stjecište kosovskih osvetnika, koji su se borili za očuvanje svoje vjere i za “ime srpsko”. Ona je, kako se kaže, bila “stablo Srbinovo” koje je svojim granama obuhvatalo sve djelove nekadašnje Carevine. Ovakva predstava o slavnoj prošlosti Crne Gore, nije bila samo dio političke propagande koja se vršila preko zvaničnih publikacija, niti je isključivo bila potencirana u sadržajima političkog karaktera. Ovakva je predstava o prošlosti Crne Gore jednako bila prisutna i u radovima koji su imali karakter istoriografskog ostvarenja. Prema tome, i onaj krug ljudi, koji je, uslovno rečeno, činio nacionalnu istoriografiju, i koji je smatrao da u svojim radovima iznosi samo nesporne i dokazive činjenice, zastupao je stanovišta o istorijskom karakteru Crne Gore identična onima koja su kreirana u okviru državne ideologije. U tome, naravno, nema ništa neobično, budući da je nacionalna istoriografija u svojim počecima uvijek više politika nego nauka. Jedan od tada najpoznatijih crnogorskih istoričara, Marko Dragović, iako ne prihvata stanovište da je Crna Gora odmah poslije Kosovske bitke preuzela barjak nacionalne borbe, već tvrdi da je ona čuvar srpske slobode postala u vrijeme Ivana Crnojevića (krajem 15. vijeka), nespornom smatra činjenicu o vjekovnoj slobodi Crne Gore. On, takođe, smatra da je Crna Gora, održavši svoju slobodu, održala i kontinuitet srpske državnosti. Od Ivana Crnojevića, a to znači poslije pada Bosne i Srbije pod tursku vlast, Crna Gora je ostala jedina slobodna srpska zemlja, i od tada je, kako kaže Dragović, Dušanov orao došao na Cetinjsko polje. Taj orao, odnosno, ideja koju on personifikuje, pokreće Crnogorce na borbu za očuvanje sopstvene slobode, ali i za izbavljenje srpskog naroda iz tuđinskog ropstva. Crnogorci su se, prema njegovim riječima, prikupili u “tvrdo stijenje” da bi branili svoju slobodu i vjeru, dok su sve okolne srpske zemlje pokorili Turci. “Od svijeh srpskijeh oblasti ostade samo Crna Gora koju ne pritište turska sila; a od svijeh srpskijeh velikaša, koji poslje kosovske propasti ostadoše da upravljaju pojedinijem srpskijem zemljama, ostade samo Ivan Crnojević, koji produžavaše borbu sa Turcima”, objašnjava Dragović. I tek tada su Crnogorci preuzeli na sebe tešku ulogu čuvara srpske državne tradicije i svjesno prihvatili da budu stožer borbe svih Srba za nacionalno oslobođenje. Ukratko, Crna Gora je tada postala “utočište srpske slobode” i branič “imena srpskoga”. Navodno je i Ivan Crnojević, svjestan istorijske i nacionalne misije koja je spletom okolnosti pripala Crnoj Gori, zakleo Crnogorce da se oružjem bore “ne samo za očuvanje zemlje naše, no i za oslobođenje svega naroda srpskoga”.
Slijedeći osnovnu ideju Dragovićevu, mada neusvajajući njegovo hronološko određenje o začetku istorijske pojave kakva je crnogorsko nacionalno zatočništvo, i Andrija Jovićević smatra kako je Crna Gora bila jedina nepokorena srpska zemlja i predvodnik otpora srpskog naroda.

Dragovićeva teza o stalnoj crnogorskoj nezavisnosti

U članku “Značaj Badnje večeri 1702. god. u povjesnici Crne Gore”, Jovićević navodi da poslije Kosovskog boja “sve srpske oblasti za kratko vrijeme postadoše sastavni dio velike Otomanske carevine, osim Crne Gore, koja – braneći svoj krševiti i goroviti predjel, čuvajući slobodu, samostalnost i svoja prava i njegujući viteštvo, slogu i ljubav prema starim srpskim svetinjama – postade utočište srpskih rodoljuba, plemića, junaka i prekaljenih oglašenih vitezova”. Nešto kasnije, Marko Dragović će se posebno pozabaviti pitanjem položaja Crne Gore nakon turske okupacije Balkana. U književnom časopisu “Luča”, Dragović je publikovao rad “Dva akta o vjekovnoj nezavisnosti Crne Gore”, s ciljem da dokaže kako je kontinuitet crnogorske nezavisnosti istorijski nesporan. U uvodnim napomenama on navodi da je vjekovnu nezavisnost i nepobjedivost Crne Gore suvišno i dokazivati, budući da je ona dokazana i potvrđena “najslavnijim djelima”. Nakon ovog rada, Marko Dragović je objavio i opširniji rad pod naslovom “Nekoliko dokumenata o vjekovnoj nezavisnosti Crne Gore”. Pozivajući se na dokumente iz ruskih arhiva, Dragović pokušava dokazati da Crna Gora nikada nije pala pod tursku vlast, već da je “sve od propasti srpske države, pa do dana današnjega, nezavisna kako od Turske carevine, tako i od Mletačke republike”. U suštini, oba Dragovićeva rada imali su za cilj da budu odgovor na istoriografsko osporavanje teze o kontinuitetu crnogorske nezavisnosti, koje je započelo u srpskoj periodici. Posebno je to osporavanje dobilo na uvjerljivosti i naučnoj težini kada je u “Brankovom kolu” tokom 1897. i 1898. godine arhimandrit Ilarion Ruvarac počeo da objavljuje svoje “Priloške istoriji Crne Gore”, odnosno, “Montenegrinu”. Ruvarčeva “Montenegrina” je objavljena kao posebno izdanje 1899. godine u Zemunu. Pored Ruvarca, tezu o vjekovnoj nezavisnosti Crne Gore osporavao je veoma argumentovano i Jovan Tomić. U istoriografsko osporavanje Ruvarčevih tvrdnji da je Crna Gora tek u novije doba stekla nezavisnost, uključio se i dr Lazar Tomanović, urednik “Glasa Crnogorca”. Njegova knjiga “G. Ruvarac i Montenegrina”, štampana je 1899. godine u Sremskim Karlovcima. Na početku svog polemičkog spisa, Tomanović najprije izražava žaljenje što takve tvrdnje dolaze iz Vojvodine (Ruvarac je bio arhimandrit Grgetečkog manastira), gdje se, po njegovom mišljenju, sa osobitim uvažavanjem pisalo i govorilo o Crnoj Gori. Ruvarčeve teze Tomanović naziva ciničnim i uvredljivim, posebno zato što su upućene junacima koji su u “teškoj muci i oskudici sačuvali posljednju iskru slobode drevnog srpskog carstva”. Slobodna Crna Gora, kaže Tomanović, imala je ogromno moralno značenje za sve pokorene Srbe, a vjera u njenu izbaviteljsku misiju nikada nije prestala. Čak je takvo vjerovanje, ističe Tomanović, postojalo i kod Grka, jer je navodno proročanstvo Sv. Kuzme glasilo da će Grcima doći spasenje iz Crne Gore! Što se tiče uticaja Crne Gore na Karađorđev ustanak, Tomanović konstatuje da je on bio blagotvoran. I upravo zato, u ovom osporavanju vazdašnje crnogorske slobode nalazi Tomanović zlu namjeru Ruvarčevu, koja ima veze sa politikom. Naime, za njega nije ni malo slučajno što je Ruvarac počeo da osporava vjekovnu nezavisnost Crne Gore tek poslije proslave jubileja dinastije Petrović-Njegoš (1896). U tome on vidi pokušaj da se umanji značaj i zasluge koje je Crna Gora imala u prošlosti, ali i da se, što je posebno bitno, umanje prava koja ona na osnovu toga može imati u budućnosti. Naravno, to njeno “pravo” odnosi se na politički i dinastički primat u ujedinjenoj srpskoj državi. U isto vrijeme dr Lazar Tomanović je polemisao i sa Jovanom Tomićem, a povod je bila Tomićeva rasprava “Crnojevići i Crna Gora”, čiji se jedan dio pojavio u “Glasu SKA” tokom 1900. godine. Članke u kojima se osporava Tomićeva teza da su Crnojevići priznavali tursku vlast, Tomanović je objavljivao u nastavcima u “Glasu Crnogorca”, a zatim je svoju raspravu publikovao kao posebno izdanje. Kasnije je Tomanović i na stranicama “Brankovog kola” dokazivao da je neistinita Tomićeva tvrdnja o vazalnom položaju Crne Gore prema Turcima. Svoje tekstove iz “Brankovog kola” publikovao je Tomanović pod zajedničkim naslovom – “O Ivanu Crnojeviću, nekolika pitanja po najnovijim izvorima”. Kao glavne razloge osporavanja vjekovne crnogorske nezavisnosti, dr Lazar Tomanović navodi one političke prirode, a to znači da je cilj da se ospori politički primat Crne Gore i zasluge njene dinastije u borbi protiv Turaka. Ovakvog stava držao se i Pavle Rovinski, ironično napominjući da su vazdašnju crnogorsku nezavisnost i kontinuitet političke vlasti priznavali svi istoriografi, osim mletačkih i turskih. Rovinski još kaže da su Petrovići-Njegoši legitimni nasljednici Crnojevića, te da Ruvarac nekorektno prenosi istorijske fakte, trudeći se da dokaže unaprijed postavljenu tezu. Kao što se može zaključiti, u Crnoj Gori su veoma odlučno branili stanovište o kontinuitetu crnogorske nezavisnosti, ne prihvatajući tvrdnje da je Crna Gora ikada bila pod turskom vlašću. To je rađeno zbog veoma jednostavnog razloga, koji je bio mnogo važniji za političke ciljeve crnogorskog dvora nego za crnogorsku istoriografiju. Naime, ukoliko bi prihvatili da je Crna Gora u bilo kojoj formi ili u bilo kojem razdoblju bila pod turskom vlašću, onda se ne bi moglo tvrditi da je ona vazdašnji čuvar “srpske slobode” i nastavljač državne tradicije Srpskog carstva. Jedino zemlja koja ima neprekinutu nit političke nezavisnosti, može imati takvu ulogu. S druge strane, teza o kontinuitetu crnogorske nezavisnosti dovodi Crnu Goru u superiornu poziciju u odnosu na sve ostale “srpske zemlje” i sva ostala politička središta srpskoga naroda. Dok ova teza bude važila, nesporno će biti da sve do Karađorđeve Srbije, srpski narod nema drugog državnog i nacionalno-političkog središta osim Crne Gore. To opet znači da čitava četiri vijeka Crna Gora ima dužu tradiciju državnosti i nacionalno-političke borbe u odnosu na Kraljevinu Srbiju. Dinastički i politički ciljevi Crne Gore imali su u komparacijama ove vrste značajno ideološko uporište. Kada se sagledaju sve ove činjenice, onda je sasvim jasno zbog čega su crnogorski istoričari, kao dio jedne političke grupacije, grčevito branili stav o kontinuitetu državne nezavisnosti Crne Gore. Njima je očito bilo jasno da bi negacija tog stava dovela do urušavanja čitave istoriografske konstrukcije koja je, što je posebno važno, u potpunosti bila u funkciji političkih ciljeva Dvora. Rušenjem mita o vjekovnoj nezavisnosti Crne Gore, njeno pravo da ima predvodničku ulogu u srpskom nacionalno-oslobodilačkom pokretu, a time i legitimnost i istorijska utemeljenost težnje knjaza Nikole na političko “prvjenstvo” u Srpstvu, izgubilo bi svoje najvažnije uporište. Istovremeno bi i mit o ogromnim crnogorskim zaslugama za nacionalnu borbu srpskog naroda počeo da blijedi, jer je čitava priča o tim posebnim zaslugama jedino održiva ukoliko važi mit o vjekovnoj nezavisnosti. Ako su Crnogorci kao i ostali Srbi bili pod turskom vlašću, kada su to mogli da “zaduže Srpstvo”?

Državna ideologija je isticala da su Crnogorci “zadužili Srpstvo”

Državna ideologija je upravo isticala da su Crnogorci “zadužili Srpstvo” u vrijeme kada su svi ostali Srbi bili pod turskom vlašću. Dakle, kada nema “vjekovne nezavisnosti” onda nema ni “zasluga”, niti “čuvanja kontinuiteta”, a bez toga teško može biti crnogorskog prava na prvjenstvo. Ma koliko crnogorska istorija 19. vijeka bila “slavna”, ona sama slabo može biti izdašno uporište za politički primat Cetinja nad Beogradom. U srpskom svijetu ovaj je vijek tada ipak bio prepoznatljiviji po Karađorđu, nego po knjazu Danilu, u velikoj mjeri i Njegoševom zaslugom. Cetinjskom dvoru zato su bila potrebna četiri vijeka koja su devetnaestom prethodila, četiri vijeka u kojima je takođe postojala crnogorska državna nezavisnost. U ta četiri vijeka Crnogorci su, navodno, očuvali neprekidnost državnog kontinuiteta Srpskog carstva i ostvarili uspjehe koji im daju za pravo da se smatraju nacionalnom elitom. Između njih i svih njihovih političkih takmaca, uvijek postoje ta četiri vijeka kao obilježje nedostižne prednosti i važna zaloga.
Pored predstave o istorijskom karakteru Crne Gore, kojom su afirmisani i legitimisani proklamovani ciljevi državne politike, sadržajima državne ideologije uobličena je predstava o nacionalnom karakteru Crne Gore. Potenciranje te predstave imalo je, takođe, nespornu političku upotrebljivost. U okviru državne ideologije nedvojbeno je isticano da je Crna Gora istorijski dio Srpskog carstva, a da su svi stanovnici Crne Gore Srbi, tj. da su oni dio srpskog naroda koji živi u Crnoj Gori. Ako imamo u vidu društveni i politički kontekst u kojemu su izricani stavovi ovakve vrste, onda je nesporno da je namjera bila da oni posluže afirmaciji i utemeljenju proklamovanih političkih ciljeva tvoraca ove ideologije. No, iako je potenciranje ovakvog istorijskog i nacionalnog karaktera Crne Gore imalo svoju političku pozadinu i razloge, pogrešno bi bilo tvrditi da je u ovom vremenu insistiranje na ovakvoj svijesti u potpunosti imalo karakter “svjesne laži”. Po pravilu, glavni tvorci i kreatori ideologija uglavnom su svjesni činjenice da su ideološki sadržaji koje stvaraju samo djelimično istiniti ili da su potpuno neistiniti, isto kao što su apsolutno ubijeđeni da se to njihovo obmanjivanje može opravdati “višim” ciljevima. Međutim, u ovom slučaju stvari stoje nešto drugačije. Konstatacija da su Crnogorci dio srpskog naroda nije u okviru državne ideologije potencirana sa uvjerenjem da se radi o neistinitom stavu koji treba da posluži obmanjivanju i stvaranju lažne svijesti. To je bio stav koji je u svijesti Crnogoraca postojao mnogo prije nego je nastala ova ideologija. U utemeljenost i istinitost tog stava vjerovao je podjednako i knjaz i njegov najneobrazovaniji (pravoslavni) podanik. Jednostavno, takva je bila nacionalna svijest u Crnoj Gori. Nasuprot takve svijesti nijesu stajale bilo kakve drugačije spoznaje koje bi je mogli narušiti. Prema tome, stav da su Crnogorci Srbi nije proizvod svjesne ideološke obmane, već je posljedica uvjerenja koje je imalo svoje jako utemeljenje u svijesti ljudi. Crnogorska državna ideologija je takav stav samo slijedila, potencirajući ga zarad konkretnih političkih ciljeva. A ti ciljevi su poznati: borba za oslobođenje teritorija na kojima srpski narod živi pod turskom vlašću, odnosno borba za pripajanje istorijskih teritorija srpskog naroda. Ako su Crnogorci Srbi, onda je prirodno da se bore za oslobođenje svojih sunarodnika, isto kao što je legitimno njihovo pravo da pripoje teritorije koje srpskom narodu istorijski pripadaju.
Poslije 1878. godine, kada su crnogorski podanici postali i inovjerci, stav crnogorske vlasti da u Crnoj Gori žive samo Srbi, tj. da su svi njeni državljani srpskog etničkog porijekla, odnosio se i na njih. Zvanični stav tada je bio da u Crnoj Gori žive samo Srbi pravoslavne, muhamedanske i rimokatoličke vjeroispovijesti. To svjedoči da vjeroispovijest nije smatrana za element nacionalne identifikacije. Muslimani i katolici su, jednostavno, bili Srbi koji su u određenom periodu primili ovu ili onu vjeru. Primanjem vjere oni, naravno, nijesu prestali biti dio etničkog korpusa kojemu su kao pravoslavci pripadali, već su samo izgubili konfesionalnu osobenost koju su prije toga imali. U skladu sa opšteprihvaćenim stavom da u Crnoj Gori žive samo Srbi koji pripadaju trima vjeroispovijestima, u zvaničnim popisnim knjigama Ministarstva unutrašnjih djela Knjaževine Crne Gore ne postoji rubrika za nacionalnost, već pored rubrike za lične podatke i imovinsko stanje, postoje samo rubrike za vjeroispovijest (pravoslavna, muhamedanska, rimokatolička) i za državljanstvo. Čak ni za one kapetanije u kojima žive Arbanasi, nema bilo kakvih napomena o njihovoj nacionalnoj posebnosti. Ovim se potvrđuje da crnogorska vlast čak nije ni smatrala za potrebno da u popisnim knjigama ima odrednicu o nacionalnom karakteru svog stanovništva, budući da se smatralo kako su svi crnogorski podanici – Srbi. I prije prvog zvaničnog popisa u Crnoj Gori (1910) izdato je bilo Uputstvo za popunjavanje popisne liste. U popisnoj listi, takođe, nije bilo rubrike za nacionalnost, već se, između ostalog, tražilo izašnjavanje o vjeroispovijesti, jeziku, državljanstvu. Jezik kojim se govori (maternji jezik) bio je osnovni element na osnovu kojeg se utvrđivala nacionalna pripadnost. U ovom Uputstvu bilo je navedeno da nacionalnu pripadnost treba posebno konstatovati samo u slučaju kada se ona ne može utvrditi na osnovu maternjeg jezika. Tako je rubrika pod rednim brojem 17 bila namijenjena za upisivanje “narodnosti onih lica, kojima se to ne može odrediti po maternjem jeziku, kao npr. Jevrejima, Ciganima, Muhamedancima itd.” Zanimljivo da u ovom Uputstvu nije bilo regulisano pitanje nacionalnog određenja za Arbanase, koji su bili crnogorski državljani, ali kojima srpski jezik nije bio maternji. Za pretpostaviti je da se u ovom slučaju smatralo kako je riječ o poarbanašenim Srbima.
Pored ovakvih nedorečenosti ili kontradiktornosti kada je riječ o nacionalnom određenju jednog dijela crnogorskih podanika, postoji u ovom vremenu i terminološka alternacija kada je u pitanju odrednica “Crnogorac”. Naime, u pojedinim slučajevima odrednica “Crnogorac” upotrebljavala se samo za pravoslavne stanovnike Crne Gore, dok su crnogorski inovjerci nazivani “Srbi muhamedanci” ili “Srbi rimokatolici”, a vrlo rijetko “Crnogorci muhamedanci” ili “Crnogorci rimokatolici”. Isto tako, bilo je slučajeva kada se odrednica “Crnogorac” upotrebljavala da označi sve državljane Crne Gore. Kada se, recimo, kaže da su svi Crnogorci Srbi, onda je to značilo da su svi stanovnici Crne Gore Srbi, a ne da su samo crnogorski pravoslavci Srbi.
I u “Glasu Crnogorca” je često isticano da u Crnoj Gori živi slobodni dio srpskog naroda, odnosno, da u Crnoj Gori živi jedan (srpski) narod “od tri vjere”. U jednom članku se, recimo, govori o značaju Božićnih rituala “za nas Srbe u Crnoj Gori”. Nešto kasnije, navodi se da “jedan istovjetni srpski narod” živi u srpskoj državi na Dunavu, tj. Srbiji, i srpskoj državi na Jadranskom moru, tj. Crnoj Gori. Inače, u “Glasu Crnogorca” je jednom prilikom navedeno da se po oblastima u kojima žive, Srbi dijele na Hercegovce, Bošnjake, Dalmatince, Hrvaćane, Slavonce, Vojvođane, Šumadince, Starosrbijance, Makedonce i Crnogorce. Srpski etnički prostor je u ovom zvaničnom glasilu omeđen Velebitom i Šar-planinom, te Lovćenom, Avalom i Fruškom gorom. To je, u najopštijem značenju, Srpstvo.

Nikola je “ora srpski” a Milena “u Srpstvu najprva Srpkinja”

Drugom prilikom je rečeno da se Srpstvo prostire od Egejskog mora do Pešte, i od Timoka do Jadranskog mora. U tom prostoru, kako se kaže, nalaze se i dvije srpske države: Srbija i Crna Gora. U ovim srpskim državama živi “jedan istovjetni srpski narod”, koji nema samo istovjetna obilježja svoje duhovnosti, već ima i iste nacionalne zadatke, koje zajedničkim snagama treba da ostvari. Stanovnici ovih “srpskih država” nazivaju se Srbijancima i Crnogorcima, uz napomenu da su oni dio srpskog naroda. Za Crnogorce se pisalo i da su oni pet vjekova čuvali svoju pravoslavnu vjeru i svoju “srpsku narodnost”. Upravo zbog takve postojanosti u očuvanju vjere i nacionalnog imena, Crna Gora se nazivala i “svetom srpskom zemljom”. Ona je, kako se tvrdilo, “pestoljetni čuvar duha nezavisnosti i samostalnosti srpskog naroda…” U Crnoj Gori, navodno, ni petovjekovni azijatski pritisak nije mogao ugroziti pravoslavnu vjeru i “narodnost srpsku”. U “Glasu Crnogorca” je objavljen i govor dr Lazara Tomanovića u kojemu on kaže da u Crnoj Gori živi jedan dio srpskog naroda, koji sa svim ostalim njegovim djelovima čini jedno tijelo. Za Tomanovića srpski narod još živi u Bosni i Hercegovini, Dalmaciji, Hrvatskoj, Slavoniji, Vojvodini, Kraljevini Srbiji, Staroj Srbiji i Makedoniji. Samim tim što u Crnoj Gori živi jedan dio srpskog naroda, prirodno je bilo da Crna Gora bude svrstana u zemlje koje pripadaju, i koje čine, srpski kulturni prostor. Dokaz za to da Crna Gora pripada ovoj nacionalnoj grupi i ovom kulturnom prostoru jeste jezik kojim se ovdje govori. Jezik je, kako se tvrdi u jednom članku o problemima srpskog književnog jedinstva, osnovni element nacionalne identifikacije. Zato svi oni koji govore srpskim jezikom pripadaju srpskom narodu, bez obzira na njihovu vjersku pripadnost. Prostor srpskog jezika, odnosno srpskog naroda omeđen je, kako se ističe, Šar-planinom i Velebitom, te Dunavom i Jadranskim morem, a na prostoru između ovih geografskih tačaka žive Srbi. Shodno tome, Crna Gora je jedna od “srpskih zemalja”, a Cetinje je jedno od srpskih kulturnih središta ovog prostora. Kako zbog političkih razloga srpski kulturni prostor ne funkcioniše kao jedinstvena cjelina, pokretanje jednog književnog časopisa na Cetinju (“Nove Zete”) se označava kao potez koji ima za cilj da doprinese objedinjavanju srpskog kulturnog prostora, dok se za časopis kaže da je on “književni organ južnog srpstva”. I kasnije je uredništvo jednog književnog časopisa isticalo da će koncepciju časopisa podrediti interesima “raskomadanog naroda”, tako da će “sve što doprinosi jačanju i širenju srpske nacionalne misli i srpske duševne zajednice” imati dominantno mjesto u ovom časopisu. Činjenica da je Crna Gora “srpska zemlja”, odnosno da je narod koji živi u Crnoj Gori dio srpskog naroda, isticana je u svim zvaničnim publikacijama. U jednoj pjesmi koja je objavljena u “Glasu Crnogorca” se navodi da se niko ne odlikuje junaštvom kao “Srbi Crnogorci”. Za crnogorsko junaštvo se kaže i da je to izraz “svemoćija srbinskoga duha”, za knjaza Nikolu da je – “ora srpski”, a za crnogorsku vojsku da je “srpska vojska”. Tvrdilo se i da je knjaz Nikola Srbin koji je rođen na “srpskom ognjištu”. Tada je i jedan poznati dvorski pjesnik na primjerku knjige koju je poklonio knjaginji Mileni naveo da je ona “u Srpstvu najprva Srpkinja”. Na “srpski karakter” Crne Gore ukazivao je i u tekstovima političko-istorijskog sadržaja. U jednom takvom tekstu se, recimo, navodi da je knjaz Danilo bio najveći Srbin, koji je kao vladar bio posvećen interesima srpskog naroda. I za crnogorsku dinastiju uopšte, tvrdi se da slijedi opšte srpske ideje. Petrovići-Njegoši su, kako se navodi, srpska vladalačka kuća, isto kao što su to Obrenovići u Srbiji. Zanimljivo, kada je krajem 1892. objavljen članak u jednom hrvatskom listu (“Crvena Hrvatska”) da su Srbi koji žive u Crnoj Gori nametnuli Crnogorcima neku novu srpsku ideologiju, odnosno “novo srpstvo”, u “Glasu Crnogorca” su odmah odbacili takve tvrdnje. Na ove je optužbe oštro odgovoreno da Crnogorci ne znaju za drugo srpstvo osim onog koje su njihovi preci zagovarali i branili, niti za drugo srpstvo, tj. srpsku misao, osim one koja izvire iz Njegoševog pjesničkog djela.
A kada je u Beogradu objavljena knjiga “Znameniti Srbi 19. veka”, u kojoj nije bilo nijednog Crnogorca, u zvaničnom glasilu je konstatovano da je time nanesena šteta opštesrpskom obilježju ovog djela. I u proglasu povodom osvećenja hrama Sv. Vasilija Ostroškog, čiji je ktitor bio knjaz Nikola, kaže se da je to zadužbina “Velikog Srbina”, dok se proglas završava usklikom: “Slava velikom Srbinu, Njegovom Visočanstvu Knjazu i Gospodaru Nikoli I”. Knjaz Nikola se naziva i “srpskim velikanom”, koji je na početku svoje vladavine, navodno, rekao: “Sve za Srpstvo, sve za domovinu”, a zatim se naziva najvećim Srbinom i “gordim osvetnikom tužnoga Kosova”. Inače, i sam knjaz se u jednom pismu kralju Aleksandru žalio što se “krvi crnogorskoj nijeka srpsko porijeklo i nameće im se drugo”. Knjaz je, takođe, jednom prilikom za svoje podanike rekao da su oni “moj dragi srpski narod”. Da u Crnoj Gori živi srpski narod rečeno je i u progodnom tekstu povodom vjenčanja knjaginjice Jelene. Njena udaja za italijanskog prestolonasljednika označena je, pored ostalog, kao simboličan čin povezivanja italijanskog i srpskog naroda. Na taj način knjaginjica Jelena postaje “najbolja predstavnica svete srpske stvari” u ovoj kraljevini. Uz nadu da ona nikada neće zaboraviti “svoju milu Crnu Goru, svoje milo Srpstvo”, kaže se da za takav rad ima srpski blagoslov. I mitropolit crnogorski Mitrofan je u jednoj besjedi rekao da vjerske svetkovine na kojima se okupljaju Crnogorci pokazuju da su oni jedna grana srpskog naroda. On je smatrao i da je Crna Gora dragi kamen srpske krune, a da je zastava slobode koja se ovdje vjekovima vila, najsvetije znamenje srpske samostalnosti. Još se Ivan Crnojević, kako kaže mitropolit Mitrofan, “sa jednom šakom jadne izmučene Srbadije crnogorske”, sklonio u nepristupačne crnogorske predjele kako bi na takav, jedino mogući način, očuvao “potonju iskru srpske slobode”. Jednako kao i mitropolit Mitrofan, i tadašnji najpoznatiji crnogorski istoričar Marko Dragović tvrdi da u Crnoj Gori živi jedan dio srpskog naroda.Kao što je već rečeno, crnogorska vlast je smatrala da su i inovjerci koji žive u Crnoj Gori takođe Srbi, a državna ideologija je, shodno tome, potencirala stanovište da su svi stanovnici Crne Gore “braća od jedne krvi i plemena”, odnosno da svi oni imaju “nerazdjeljivu srpsku krv”. Crna Gora je zemlja u kojoj postoji jedna nacija – srpska, i tri konfesije koje u okviru te nacije postoje. Za sredine u kojima su živjeli pripadnici sve tri konfesije, govorilo se da u njima živi “srpski element u tri vjere podijeljen”. Jednom prilikom je za Podgoricu rečeno da ovdje žive “Srbi od tri vjere”. Za Mrkojeviće, pleme u okolini Bara sa većinskim muslimanskim stanovništvom, tvrdilo se u zvaničnim publikacijama da su oni “čisto srpsko” pleme.

Za Ivana Crnojevića se pisalo da je bio “Srbin čiste krvi”

S druge strane, mnogi od crnogorskih muslimana su i javno isticali svoju srpsku nacionalnost. Alija Đurđević, knjažev perjanik iz Zete, kaže za sebe da je Srbin-muhamedanac. Jedan učenik-muhamedanac iz Mrkojevića je recitujući pred Gospodarom rekao da je on “Srpče malo”. Bilo je i muhamedanaca koji su se hvalili kako su u Crnoj Gori oni potpuno ravnopravni sa pravoslavnim Srbima. Zanimljivo da je i barski odža Karađuzović, kada je preko “Glasa Crnogorca” čestitao Bajram muslimanima, napomenuo da ovaj praznik čestita svim muslimanima bez obzira čiji su podanici i bez obzira da li su osmanlijske ili srpske narodnosti. Barski odža je, dakako, htio da istakne kako postoje muslimani koji su Srbi, ali i oni koji su Turci. Kasnije će ovaj odža, inače Turčin po nacionalnosti, postati muftija crnogorskih muslimana (1912), pa će kao virilni poslanik Crnogorske narodne skupštine u jednoj raspravi izjaviti kako je on – pravi Srbin. I nikšićki muhamedanac Cano Redžović, koji se potpisuje kao “Srbin muhamedanac”, kaže da crnogorski pravoslavci i muslimani pripadaju srpskom narodu. To svoje mišljenje da muslimane od ostalih Srba razdvaja samo vjera, on je iskazao i u pjesmi koju je posvetio Hercegovcu Mehmed-efendiji Spahiću: “Krvca naša najbliža je,/ Osim vjere ništa drugo/ Od Srba nas ne razdvaja”. Teza o srpskom porijeklu “domaćih” muslimana potencirana je i u tekstovima koji su imali karakter naučnog rada. Tako Maksim Šobajić piše da su hercegovački, odnosno, crnogorski muslimani po svom nacionalnom određenju Srbi, samo što ih je “tuđinska sila islamskom vjerom razrodila”. Dakle, vjera jedino razdvaja muhamedance od ostalih Srba. Početke islamizacije on nalazi još u 15. vijeku, kada su sinovi Ivana Crnojevića, za koga kaže da je bio “Srbin čiste krvi”, primili islam. Pored Crnojevića poturčile su se i mnoge druge vlastelinske porodice, od kojih Šobajić ističe čuvene nikšićke Mušoviće. Oni, kaže Šobajić, nikada nijesu htjeli zaboraviti da su potomci pravih Srba ili da su “pravi Srbi druge vjere, koju im je nekad sila naturila”. Pored nacionalnog određenja crnogorskih muslimana kao Srba, bilo je i pokušaja da se dotadašnja narodnosna odrednica “Turčin” upotrebljava samo kao vjerska odrednica. Vjerovatno zato što su mnogi crnogorski muslimani sebe smatrali Turcima, kao i zato što su ih i sami Crnogorci tako zvali, državna je vlast nastojala da ovaj naziv postane vjerska odrednica. Time se svjesno izjednačavalo značenje riječi “muhamedanac” (musliman) i “Turčin”, dok je nacionalna odrednica za njih trebalo da bude “Srbin”. Upotreba imenice “Turčin” u ovom značenju nije otpočela odmah poslije 1878. godine, već tek krajem osamdesetih godina 19. vijeka. Izgleda da se nekome učinilo da će na ovaj način ponajbrže nestati iz upotrebe narodnosno određenje “Turčin” koje je, nesumnjivo, u svakodnevnom govoru često upotrebljavano. Nacionalna odrednica “Srbin-muhamedanac”, i pored insistiranja vlasti da ona uđe u upotrebu, ipak nije mogla tako brzo promijeniti uobičajene termine koji su bili duboko u svijesti ljudi. Pored manjka tradicije, odrednica “Srbin-muhamedanac” moguće da je kao kovanica bila i neprikladna za kolokvijalni govor. No, bez obzira na snagu tih nepolitičnih razloga, državna ideologija je krajem osamdesetih godina 19. vijeka pokušala da na veoma vješt način postepeno izbaci iz upotrebe imenicu “Turčin” kao nacionalnu odrednicu. Umješnost je bila u tome – ne da se odjednom izbaci iz upotrebe, već da dobije novo značenje. Umjesto korišćenja velikog slova “T”, odlučeno je da se ova imenica piše početnim malim slovom (“turčin”), te da tako upućuje da se radi o vjerskoj odrednici. Crnogorska vjerska terminologija sada je imala četiri glavne odrednice: pravoslavac, rimokatolik, muhamedanac i turčin, s tim što su posljednje dvije, kao što se može zaključiti, sinonimi. Tu novu terminologiju nalazimo krajem osamdesetih godina u časopisu “Prosvjeta”, koji je izdavalo Ministarstvo prosvjete i crkvenih poslova. U jednom se članku u “Prosvjeti” navodi: “Svake godine još od najstarijih vremena običavaju nositi turci, latini i pravoslavni ovaj značajni krst na visoku goru Rumiju…” Nešto kasnije, naslov jednog izvještaja je bio – “Predstavio se važan turčin u Baru”. I u etnografskom radu “Novi podaci za opis i istoriju Mrkojevića (u Barskom okružju)” nekoliko puta se navodi da u Mrkojevićima zadugo nije bilo “turaka”, odnosno, navodi se da su veoma kasno primili islam. Ovim se hoće reći i da Mrkojevići mogu biti smatrani “turcima” samo zbog svoje konfesionalne pripadnosti, jer oni kao etnički Srbi nijesu dio turskog naroda. Kasnije se tvrdi da “svi Mrkojevići, kako hrišćani, tako i turci”, iznose krst sv. Vladimira na Rumiju, a da je od 1853. godine sve manji broj “turaka” išao za krstom. Kaže se i da su neka pravoslavna bratstva iz Mrkojevića “svi danas turci”. No, iz razloga koji nam nijesu poznati, već od polovine devedesetih godina u zvaničnim publikacijama ponovo se koristi samo jedna odrednica za crnogorske muslimane – “muhamedanci”, a imenica “Turčin”, ni u jednoj, ni u drugoj varijanti gotovo da nije upotrebljavana.
Isto kao i muslimani, i crnogorski rimokatolici su od strane crnogorske vlasti smatrani za nepravoslavni dio srpskog naroda koji živi u Crnoj Gori. Jednom prilikom se, recimo za đake katoličke vjeroispovijesti kaže da su oni “mladi srpčići”, a za crnogorske rimokatolike da su oni sa Crnogorcima “braća po krvi”. I barski rimokatolik Frano Ćetković javno zahvaljuje nadbiskupu Milinoviću, porijeklom Dalmatincu, što je crkvu u kojoj će biti sahranjen podigao u “našem srpskom Baru”. Ovakvo nacionalno određenje crnogorskih rimokatolika izvedeno je bilo na osnovu toga što oni govore srpskim jezikom.
No, i za Albance-katolike koji nijesu govorili srpskim jezikom, kaže se da su dio srpskog naroda. Oni su, naime, Srbi koji su živjeli u albanskom etničkom okruženju, pa im je to okruženje nametnulo albanski jezik. U zvaničnoj se štampi tvrdilo da su ovi Arbanasi, tj. Srbi-rimokatolici koji govore albanskim jezikom, jednostavno, silom istorijskih neprilika zaboravili srpski jezik. Jedan Zatrijepčanin, inače Albanac-rimokatolik, kaže da su se on i njegovi zemljaci, iako “pravi Srbi po narodnosti”, pretopili u Arbanase, pa su sada rimokatolici. “Ja sam Srbin, ali mi je rođeni jezik arbanaški… Svi smo Srbi rimokatoličke vjere, a ima nas oko 1000 duša, od kojih 100 znaju čitati i pisati srpski, blagodareći Njegovom Visočanstvu Gospodaru, koji nam je školu dao”, objašnjava ovaj Zatrijepčanin osobenosti svog nacionalnog identiteta.
Njegovo objašnjenje se u potpunosti podudara sa zvaničnim stavom o nacionalnom karakteru crnogorskih Arbanasa, koji ne govore srpskim jezikom, ali i sa njenim stavom o nacionalnoj pripadnosti crnogorskih rimokatolika uopšte. Nesumnjivo važnu ulogu u učvršćivanju srpske nacionalne svijesti kod svojih podanika, ali i u stvaranju poželjne predstave o nacionalnoj prošlosti, imala su pjesnička ostvarenja knjaza Nikole. Kako je knjaz bio ličnost od ogromnog autoriteta, izvor najveće zemaljske moći i neprikosnoveni uzor u crnogorskom društvu, to je takav njegov uticaj bio sasvim razumljiv.
Svjestan djelotvornosti i veličine svog uticaja, knjaz Nikola je skoro svoje čitavo književno stvaralaštvo posvetio jednom cilju – stvaranju poželjne istorijske i nacionalne svijesti svojih podanika.

Nikola I o sebi: Ti si, Knjaže stožer puku, uzdanica i nadanje

Najveći broj Nikolinih pjesama i spjevova dio je jednog prepoznatljivog tematskog i programskog kruga u kojem se u različitim kontekstima tretira nacionalna prošlost. Kada to stvaralaštvo posmatramo kao jedinstven tematski sistem, onda dobijamo zaokruženu vizuru nacionalne istorije. Potonji istraživači njegovog književnog djela utvrdili su da je knjaz-vladar nametao teme knjazu-pjesniku. Knjaževa želja da u poeziji ostvari idealan spoj istoričara i političara, ponajbolje se očituje u jednom od njegovih najznačajnijih spjevova “Pjesnik i Vila”, objavljenom 1892. godine. Na početku spjeva, Vila, sa kojom Pjesnik vodi dijalog, govori o neslozi koja vlada u srpskom narodu i koja otežava sve njegove pokušaje da promijeni svoj teški položaj. Pjesnik, odnosno, knjaz Nikola, priznaje da je srpski narod nejedinstven i da postoji nepovjerenje između njegovih političkih predstavnika, što otežava i Pjesnikovu borbu za nacionalno oslobođenje srpskog naroda. Kako bez opšte podrške ne može biti uspjeha u ovoj stvari, knjaz Nikola obećava da će on razviti barjak za nacionalno oslobođenje čim sloga u srpskom narodu nadvlada neslogu. Za taj cilj – oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda, on je, navodno, spreman dati i svoj život: “Samo Srpstvo da nam sine…/ Aoh, Srpstvo, željo moja,/ Slatko li bih dušu dao/ Tebe radi usred boja!” Knjaz napominje i da ovakva njegova odlučnost nije podstaknuta željom za političkim vođstvom, niti željom da on dođe na čelo ujedinjene srpske države, već jednostavno, željom da srpski narod ima “cjelokupnost, sreću, pravdu i slobodu”.
Kada je na ovakav način predstavio političke prilike u svom vremenu, kao i svoj odnos prema najvažnijim nacionalnim ciljevima, knjaz Nikola je pokušao da evokacijom prošlosti srpskog naroda objasni korijene svog političkog opredjeljenja. Najranije doba državnog života Crne Gore, knjaz Nikola vezuje za vladavinu Časlava Klonimirovića, smatrajući da je on tvorac prve srpske države i vladar koji je ujedinio sve srpske zemlje (“Nasta Časlav… Srpstvo spoji/ I u jednu ruku stavi…”). Nakon toga, srpskim su narodom, kako kaže knjaz, upravljali Vojislavljevići. Prvi Vojislavljević bio je Jovan Vladimir, a posljednji kralj Bodin. Kada se država Vojislavljevića našla u rasulu, na istorijsku scenu stupa nova dinastija – Nemanjići, koja je Srpstvom vladala dva vijeka. Period vladavine Nemanjića slavno je doba za srpski narod, smatra pjesnik: “I ta kuća krunonosna/ Narod srpski dizala je/ Na vrhuncu slave, moći,/ Žezal srpski držala je.” Ne slučajno, stihovana istorija srpskog naroda u doba Nemanjića čini najveću tematsku cjelinu ovog spjeva. Osnovna obilježja vladavine svih Nemanjića, od Nemanje do Uroša, ovdje su prikazana u saglasju sa tadašnjim romantičarskim viđenjem ovog perioda srpske prošlosti. Nakon smrti posljednjeg Nemanjića, tvrdi knjaz Nikola, “Stara srpska nesretnica/ Nesloga se razigrala…/ Svak na svoju stranu strče/ Dušanovu junačkome/ I nesretnom carstvu mrče”. Zatim slijedi detaljna pjesnička evokacija Kosovskog boja i prikaz okolnosti u kojima se nakon boja našao srpski narod. Naravno, riječ je samo o jednoj versičkoj varijanti Kosovskog mita, sa navođenjem prepoznatljivih epskih obrazaca. Nakon toga, knjaz Nikola je posebno istakao da je kosovski boj, kao personifikacija nacionalne tragedije, isto koliko i žrtvovanja za slobodu, vjekovima podsticao Srbe da se bore protiv Turaka i tako “svete Kosovo”. Ujedno, težnja da se osveti Kosovo, stvorila je i težnju da se obnovi carstvo koje je na Kosovu propalo. U ovom književnom pokušaju da se napravi pregled nacionalne istorije, koja počinje Časlavom Klonimirovićem, a završava se kosovskim porazom, knjaz Nikola je poziciju Crne Gore i njene dinastije u povjesnici srpskog naroda uvijek situirao u kontekst koji može ukazivati na njen elitistički karakter. Tako, recimo, za Zetu kaže da je utjecište kosovskih vitezova i “Srpstvu majka/ Puna slavnim starinama”. Svoj nacionalni elitizam Crna Gora je dokazala i poslije Kosovskog boja, kada je jedina od svih “srpskih zemalja” uspjela da očuva slobodu i da za nekoliko vjekova opštesrpskog ropstva nanosi poraze mnogostruko jačoj turskoj sili. U tim bojevima, Crnogorce su, naravno, predvodili gospodari iz porodice Petrović-Njegoš. Najprije je vladika Danilo “naoštrio sablju” na Carevom-Lazu, pa je onda Petar I tom istom sabljom prekinuo ropske lance brdskim plemenima, pogubio Mahmut-pašu Bušatliju i porazio vojsku Napoleonovu. Sabljom se proslavio i knjaz Danilo, koji je donio radost i nadu okolnoj raji. On je, poput groma, udario po Turcima na Grahovcu, tako da se čak zatresla Meka i Medina. Danilova sablja, kaže se na kraju ovog spjeva, odzvanja “zvekom sablje Lazareve”.
Nije knjaz Nikola propuštio ni da uzdigne sebe i svoju političku misiju u nacionalno-oslobodilačkom pokretu srpskog naroda, odnosno da sugeriše kako njemu, shodno istorijskom pravu, pripada predvodnička uloga u ovom pokretu. Evo kako je “preskromno” o sebi pjevao crnogorski knjaz:
“Ti si, Knjaže, stožer puku,/
Uzdanica i nadanje/
…Isperi se na zenđije,/
Pa pogledaj oko sebe/
Kako ti se Srpstvo sleglo,/
A sve s nadom gleda tebe!”
Vila koja ovako hvali knjaza-pjesnika, podstiče ga i da prvi pokrene borbu za potpuno oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda:
“Pob`jedićeš! – pobjeda je/
Pregaoca vazda bila…/
Pregni, hajde – v`jenac ti je/
Moja ruka naredila!”
Zvanična ideološka retorika nije bitnije mijenjana ni početkom 20. vijeka, iako je u vrijeme proglašenja Crne Gore za kraljevinu bilo u državnoj ideologiji nekih novih istorijskih motiva. Do proglašenje Crne Gore za kraljevinu, a knjaza Nikole za kralja, došlo je 15. avgusta 1910. godine. Tog dana (po novom kalendaru) navršilo se pedeset godina od kada je knjaz Nikola stupio na prijesto. Činom proglašenja nastupili su, kako je u novinama pisalo, “svečani dani” Crne Gore. Predlog da se knjaz Nikola proglasi za kralja, a Crna Gora za kraljevinu, formalno je podnesen Crnogorskoj narodnoj skupštini, i to na sam dan jubileja. Predsjednik Crnogorske skupštine je rekao da on samo predlaže knjazu da vrati svojoj državi status koji je nekada imala, jer je Zeta, na čijem je čelu bio sveti kralj Vladimir, bila prva srpska država. Predsjednik Skupštine je napomenuo i da je Zeta bila “kolijevka Nemanjića”, koji su, kao što je poznato, nosili kraljevske i carske krune. Na sličan način istorijsku je utemeljenost ovog predloga obrazložio i predsjednik knjaževske vlade. Pored više puta iznesenih tvrdnji da je Crna Gora očuvala kontinuitet državnosti Srpskog carstva, predsjednik crnogorske vlade (L. Tomanović) je rekao da je predlog da ona bude proglašena kraljevinom, istorijski sasvim legitiman. Za razliku od svog prethodnika, Tomanović je bio precizniji, pa je naveo da je prva srpska kraljevina bila Zeta, i to u vrijeme Mihaila Vojislavljevića. Kao zetske kraljeve, Tomanović navodi još i Bodina, Đorđija i sv. kralja Vladimira. Pravo Crne Gore da bude kraljevina, Tomanović temelji i na činjenici da je u Zeti rođen rodonačelnik vladarske loze Nemanjića, koji je kasnije ujedinio srpske zemlje, te da su u Crnoj Gori nemanjićke zadužbine, ali i Cetinjska mitropolija kao jedina zakonita nasljednica Pećke patrijaršije. Zbog svega toga, predsjednik crnogorske vlade predlaže knjazu da usvoji predlog Skupštine i da time Crnoj Gori vrati “staro njeno dostojanstvo”.

Avgusta 1910. državna ideologija odjednom uspostavlja novu shemu

Predlog da se Crna Gora proglasi kraljevinom, podržao je i potpredsjednik Skupštine, ponavljajući već saopštenu istorijsku argumentaciju da Crna Gora kao nekadašnja srpska kraljevina, kao “djedovina svih Nemanjića” i kao davnašnji čuvar srpske državne misli, ima istorijsko i svako drugo pravo da ponovo dobije dostojanstvo koje je nekada imala.
Molbu “narodnog predstavništva” knjaz Nikola je, naravno, prihvatio, dodajući da to čini zato što je i sam svjestan te slavne uloge koju je Crna Gora imala u istoriji srpskog naroda, ali i veličine unutrašnjeg preobražaja i napretka koji je ona za vrijeme mira ostvarila. Knjaz Nikola je napomenuo i da je Crna Gora imala važnu ulogu u vrijeme kraljeva i gospodara nekadašnje Zete, a uz to je bila i “kolijevka Nemanjića”. Zbog toga on podržava predlog da Crna Gora bude proglašena kraljevinom, tačnije da bude obnovljeno crnogorsko kraljevstvo, budući da joj taj položaj pripada najprije prema istorijskom pravu, a zatim i prema istorijskim zaslugama. Knjaz se takođe nada da će evropske sile sa blagonaklonošću prihvatiti da pored jedne srpske kraljevine u srpskom Podunavlju, postoji i srpska kraljevina u srpskom Pomorju, te da će svi Srbi i Sloveni prepoznati u ovom činu još jedno nastojanje Crne Gore da doprinese boljoj budućnosti srpskog naroda.
Posebnom proklamacijom knjaz je obavijestio narod da mu je Crnogorska narodna skupština, u namjeri da dostojno obilježi pedesetogodišnjicu njegova vladanja i da istovremeno nagradi crnogorski narod za hrabrost i požrtvovanje, podnijela predlog da se obnovi “naše staro kraljevstvo” i da se Crna Gora proglasi kraljevinom, a on kraljem. Pored ovih razloga, on navodi da je Skupština imala u vidu i istorijsku osnovanost takvog predloga, budući da je Crna Gora, kako tvrdi knjaz, dala Srpstvu prvu moćnu i priznatu kraljevinu. Uviđajući utemeljenost predloga, knjaz Nikola obznanjuje da prihvata predlog Narodne skupštine, i proglašava Crnu Goru kraljevinom, a sebe nasljednim kraljem. Istog dana u Skupštini je usvojen i Zakon o proglašenju Crne Gore za Kraljevinu.
Proglašenje Crne Gore za kraljevinu bilo je u zvaničnom “Glasu Crnogorca” okarakterisano kao velik i veličanstven događaj, ali isto tako, kao ni malo slučajan ili neprirodan čin. Crna Gora, taj “vjekovni neoborivi stub Srpstva”, ovim činom ne uzima dostojanstvo koje prethodno nije imala, nego se samo vraća svojoj nekadašnjoj državnoj tradiciji. Kaže se i da pravo Crne Gore na kraljevsko dostojanstvo može potvrditi istorija, odnosno nesporna činjenica da su na čelu srednjovjekovne Zete bili nasljedni kraljevi, koji su imali velike državničke ideje. Rodonačelnikom zetske kraljevske dinastije, ali ne i prvim kraljem, smatra se Stefan Vojislav, za koga se kaže da je vladao skoro svim srpskim zemljama i skoro čitavim srpskim narodom, kao i da su Srbi za njegova doba po prvi put dobili svoju nezavisnu državu. Prvim zetskim kraljem smatra se njegov sin Mihailo, koji je, pored toga što je dobio kraljevsku krunu, uspio i da učini srpsku crkvu samostalnom. Tvrdi se da nijedan srpski vladar, pa ni prvi srpski vladar – knez Časlav, nije uzdigao državnu moć i ugled do takvog stepena, kao što je to učinio kralj Mihailo. Kraljevsku titulu su, kako se tvrdi, imali i njegovi nasljednici (Bodin i Đorđe), što upućuje na kontinuitet kraljevske tradicije u Zeti. I kao što je to uobičajeno, ovoj su se istorijskoj argumentaciji dodavale i tvrdnje o Crnoj Gori kao o “kolijevci i djedovini” Nemanjinoj, o njenoj vazdašnjoj slobodi, o viševjekovnom čuvanju državnog kontinuiteta Srpskog carstva, o njenim zaslugama za očuvanje pravoslavne vjere i srpske slobode. Svi ti, kako se kaže, “neumorni trudovi i mnogobrojne zasluge”, krunišu se proglašenjem Crne Gore za kraljevinu, odnosno, uskrsnućem njenih starodavnih prava. U prvom obraćanju narodu nakon uzimanja kraljevske titule, kralj Nikola se najprije zahvalio svom narodu na požrtvovanju i vjernosti prestolu, a zatim je proglašenje Crne Gore za kraljevinu označio kao jedan korak bliže ka cilju kojemu ona odavno teži. Pored toga, kralj ovaj čin doživljava i kao povratak Crne Gore njenoj iskonskoj državnoj tradiciji i njenim slavnim danima. Proglašenjem Crne Gore za kraljevinu obnavlja se i vaskrsava njeno nekadašnje kraljevsko dostojanstvo, dostojanstvo koje je ona imala u vrijeme svojih gospodara i u vrijeme Nemanjića. Za istorijske temelje crnogorske kraljevine, kralj Nikola kaže da su duboki, i da oni sežu do vremena zetskih kraljeva Vojislava, Mihaila i Bodina. Tada je Crna Gora, odnosno, Zeta, bila kraljevina, i to je istorijska osnova njenog prava da na početku 20. vijeka ima isti status koji je i tada imala. Dakle, Crna Gora ne “uzima kraljevstvo”, već samo obnavlja ili vraća dostojanstvo koje je nekada imala. Kasnije će u nekim zvaničnim spisima ovaj događaj – “obnavljanje kraljevine”, biti označen kao najznačajniji dan u istoriji Crne Gore. Ma koliko se kralj Nikola, zajedno sa ostalim visokim državnim dužnosnicima, trudio da proglašenje Crne Gore za kraljevinu prikaže kao istorijski utemeljen čin, u dotadašnjoj državnoj ideologiji je čitava ta istorijska simbolika bila slabo poznata. Tek se avgusta 1910. počelo govoriti o političkom kontinuitetu koji Crna Gora baštini kao nasljednica dukljansko-zetskog kraljevstva, a do tada se taj kontinuitet prvenstveno zasnivao na vezi između Petrovića-Njegoša i Srpskog carstva, odnosno, Nemanjića. Međutim, državna ideologija je odjednom uspostavila novu shemu. Istorijsko izvorište crnogorske države i njene dinastije postaje dukljansko-zetsko kraljevstvo, na koje se zatim nadovezuje nemanjićka tradicija, a tek onda dolazi novovjekovna crnogorska državna tradicija. Do tada je istorija Crne Gore počinjala – ne od kneza (“kralja”) Vladimira i Vojislavljevića, već od Balšića. Vojislavljevići, istina, jesu bili prisutni u nekim istoriografskim djelima, ali kao srpski, a ne isključivo crnogorski vladari. Na Cetinju su, naime, smatrali da im Vojislavljevići pripadaju isto koliko i ostalom srpskom narodu. Do promjene ove zvanične koncepcije istorije Crne Gore, i to u pravcu koji bi odgovarao novoj ideološkoj retorici o “dubokim korijenima obnovljene kraljevine”, nikada nije došlo. Ne uočava se ni da je u zvaničnim publikacijama posvećivana nešto veća pažnja popularizaciji dukljanske kraljevske tradicije. O toj tradiciji, kao ni za proteklih pedeset godina knjaževe vladavine, rijetko je što dolazilo u javnost. Izgleda da je zvanična politika samo na trenutak usmjerila državnu ideologiju prema dukljanskom nasljeđu, i to samo da bi pružila neophodni istorijski legitimitet iznenadnoj knjaževoj odluci. Čim je knjaz sproveo ono što je naumio, državna ideologija se vratila pređašnjoj matrici. O dukljanskom kraljevstvu, Vojislavljevićima i istorijskoj tradiciji koja počinje mnogo prije Balšića, odmah se nakon završenih svečanosti prestalo govoriti.
Baštinjenje nemanjićke državne tradicije i ideološke tvorevine čije su uporišne tačke Kosovo i svesrpsko oslobođenje i ujedinjenje, opet dolaze u prvi plan. Pravo govoreći, i nerealno bi bilo da se nakon pedeset godina iznenada pristupilo rušenju ideološke koncepcije o crnogorskom istorijskom i državnom identitetu, isto kao što bi neutemeljeno bilo tvrditi da je ovaj novi ideološki diskurs nagovještavao promjenu državne strategije Crne Gore.

Kritika Srbije zbog ideja o “terazijskoj Jugoslaviji”

Takav ideološki i politički zaokret zasigurno ne bi bilo moguće izvesti, sve i da se to htjelo, jer bi državna ideologija i državna vlast na taj način postali izvorište sopstvene negacije. Ideološka matrica koja bi počivala na dukljanskom državnom nasljeđu, ipak je bila namijenjena samo trenutnoj političkoj potrebi, kakva je bila proglašenje kraljevine, i ona je napuštena čim je kraljevina “obnovljena”. O dukljanskoj kraljevini i Vojislavljevićima gotovo da više i nije bilo pomena u zvaničnim publikacijama. Državna ideologija držala se svojih pređašnjih pravaca i tema. Zbog toga nije slučajno što je prilikom jubilarnih svečanosti istican kraljev rad na polju nacionalnog oslobođenja. Najprije se kaže da su mu njegovi prethodnici naznačili bili pravce nacionalnog rada i obavezu da slijedi srpsku državnu misao, da čuva kontinuitet srpske državnosti i slobode, te da nastavi borbu za oslobođenje pokorenih djelova srpskog naroda. Zato, čim je došao na vlast, kralj Nikola je ušao u tu “svetu borbu”, vodeći dva “osvetnička” rata za slobodu srpskog naroda. U posljednjem od tih ratova, kralj Nikola je trijumfovao na Vučjem dolu, zaliječivši tom pobjedom “kosovske rane” i izjednačivši se s Obilićem. Vučedolska pobjeda je zbog svoje veličine bila i “vječiti simvol srpskog herojizma”. Kada se imaju u vidu uspjesi koje je Crna Gora za njegove vladavine u tim ratovima postigla, kao i uspjesi koje su u borbi za “srpsku slobodu i nezavisnost” ostvarili kraljevi prethodnici, onda se može reći i da je obnavljanje kraljevskog dostojanstva ona odavno zaslužila. To je, naravno, zaslužio i kralj Nikola svojim predanim, junačkim i mudrim radom. U isto vrijeme, kralj je nazivan vođom vitezova i vođom srpskoga naroda, te vladarem kojega je sam narod krunisao. Kralj Nikola je, kako se u jednoj pjesmi navodi, osvetnik srpskih patnji koji je tužnu raju oslobodio od turskog jarma. Bilo je prigodnih oda u kojima se naziva div-pjesnikom, pokretačem nacionalne borbe, državničkim genijem (“veleumom na divanu”), junakom i uzornim vladarem. Jedan je pjesnik čak napisao da je kralj Nikola, ukoliko se cijene njegove zasluge, i “od Dušana veći”, tako da nema toliko blaga koliko bi bilo potrebno da se nagrade njegove zasluge. Za državnu ideologiju simbolički je bio veoma važan “glas naroda” iskazan u rečenici koju je jedan starac iz Nikšića uputio kralju Nikoli: “Kralj si vazda bio!” U pomoć je pozivana i istorijska nauka, pa se isticalo kako je “istorijski utvrđeno” da je primanjem kraljevskog dostojanstva on samo vratio ono što je Crna Gora, kao “prva srpska kraljevina” odavno imala.
Da je crnogorska priča o srpstvu najobičnija ideološka tvorevina koja je takva kakva jeste zahvaljujući isključivo političkim interesima njenih tvoraca, pokazalo se na početku Prvog svjetskog rata, kada su političke okolnosti nametnule potrebu za novom ideološkom matricom. Kralj Nikola koji je više od pedeset godina bio nosilac ideologije sa srpskim predznakom, odjednom se premetnuo u “velikog” Jugoslovena, iako je za zvaničnu ideologiju jugoslovenstvo bila gotovo strana ideja. Višedecenijska percepcija Turske kao glavnog neprijatelja Crne Gore, učinila je da srpsko obilježje njene ideologije bude dominantno, budući da je svaki rat s Turskom imao kao osnovni ideološki motiv – oslobođenje srpskog naroda. Moguće da je nepostojanje jugoslovenske tematike u crnogorskoj državnoj ideologiji dijelom bilo uslovljeno i strahom od konfrontiranja sa Austro-Ugarskom, ali je ipak glavni razlog bio taj što su krajnje granice crnogorskih aspiracija isključivo doticale “srpske zemlje”. Primjera radi, od početka 20. vijeka u crnogorskim novinama bilo je svega nekoliko tekstova u kojima se doticalo jugoslovenstva. U zvaničnom “Glasu Crnogorca” su u dva navrata interpretirani tekstovi iz bečkog “Parlamentara” o Jugoslaviji. Međutim, u tome je bilo više namjere da se čitaoci upoznaju sa političkim prilikama među Južnim Slovenima, nego što je to bio pokušaj da se ciljevi državne politike Crne Gore na bilo koji način poistovijete sa jugoslovenstvom. U “Parlamentaru” je rečeno da ideja Jugoslavije treba da koristi svim Južnim Slovenima kao brana od talijansko-ugarskih i pangermanskih aspiracija. Od ujedinjenja Jugoslovena, kako se kaže, zavisi njihova sudbina, i sve dok svi Južni Sloveni ne stupe pred Evropu kao jedna kompaktna cjelina, oni će biti u podređenom položaju prema Italijanima i Mađarima. Međutim, suprotstavljenost interesa Srba i Hrvata u Bosni, i spor Srba i Bugara oko Stare Srbije i Makedonije, udaljava Južne Slovene od zajedničke države. U drugom članku se konstatuje da južnoslovenski narodi, sopstvenom krivicom, ne uživaju neki veliki ugled, niti se odlikuju sviješću o svom zajedništvu, pa su zato oni još uvijek samo materijal za jednu novu naciju, ali nacija nijesu.
Nedugo prije početka Balkanskih ratova, na Cetinju su se čak deklarisali kao protivnici politike koja bi imala za cilj ostvarivanje južnoslovenskog programa. Preko poluzvaničnog lista iskazivano je nezadovoljstvo što se Srbija opredijelila za projugoslovensku politiku, i što je oslobođenje Južnih Slovena pretpostavila oslobođenju svih Srba. Zvanična crnogorska ideologija je sredinom 1912. godine borbu za stvaranje Jugoslavije ocjenjivala kao bezvrijednu političku iluziju kojom se samo slabi srpski nacionalni pokret i kojom se Srbija i Crna Gora udaljavaju od svog osnovnog i životno važnog cilja. Navodno da za ideju Jugoslavije još nijesu sazreli politički uslovi, niti je Srbija u mogućnosti da takvu ideju ostvari. Umjesto da se zajedno sa Crnom Gorom potpuno posveti onom realnijem i prirodnijem cilju: svom državnom snaženju i uvećanju, i stvaranju jedinstvene srpske države, Srbija je, nažalost, stvaranju Jugoslavije podredila svoju budućnost i budućnost srpskog naroda. Tada je na Cetinju ocijenjivano “da je bolje čuvati i unapređivati ono što je u šakama, nego to zanemarivati radi onoga, što je sad daleko van naše moći… Najprije jaka Srbija, jaka Crna Gora, spojene slogom međusobno, pa tek tada može biti nade na širenje. Ni bez jake Srbije, ni bez jake Crne Gore i zajednice sa ovom, ne samo da se (ne) može dalje koraknuti, već se lako može izgubiti i ovo što imamo.” Napominje se i da na ovaj način, težeći da stvori “terazijsku Jugoslaviju”, Srbija bespotrebno dolazi u sukob sa Austrijom, što za njenu budućnost može biti fatalno. Čak se smatra da je Austrija izmislila jugoslovensku ideju kako bi odvratila Srbiju od svojih prirodnih i životno važnih ciljeva, i kako bi je gurnula u državnu i političku provaliju. Pretpostavlja se da se ova austrijska zamisao temelji na činjenici da Srbija nema snage da bude predvodnica jugoslovenskog pokreta, tako da će je ovaj pokret samo istrošiti i uvući u neprilike koje ona neće moći prebroditi. Srbija će tako zbog jugoslovenstva morati zapostaviti unutrašnji razvitak i srpsku nacionalnu politiku.
Kako nekakav “crnogorski rezon” u raspravi o jugoslovenstvu, na kraju teksta se postavlja pitanje: “Šta je bolje: lutati po vazduhu za nekakvom Jugoslavijom, a gubiti iz vida i Srbiju i Crnu Goru, ili svom snagom rodoljublja i pameti leći na posao oko dvijeh srpskih država, da budu vojnički jake, iznutra sređene, spolja ugledne i vazda složne, kako bi mogle čuvati najprije sebe, pa kroz sebe i cijelo Srpstvo?”

Nikolini interesi određivali su životni vijek ideologiji srpstva

Kao što se može zaključiti, crnogorska državna ideologija i politika, ne samo da nije imala blagonaklonost prema jugoslovenstvu, nego je u određenoj mjeri pokazivala i odbojnost prema toj ideji, ocjenjujući da ona odvraća Srbe od njihovih nacionalnih interesa. Međutim, od objave rata, taj odnos se uveliko mijenja, što ukazuje da crnogorski dvor nije imao nikakve posebne emocije prema ovoj ili onoj ideološkoj matrici. Politički interesi kralja Nikole udahnuli su život ideologiji srpstva u Crnoj Gori, i samo je taj interes određivao njen životni vijek. Da je to tako, pokazalo se posljednjih godina Prvog svjetskog rata. Smatrajući da mu ideološka konstrukcija o Crnoj Gori kao dijelu Srpstva sada ugrožava prijesto, kralj Nikola će se s istom lakoćom kojom je od Srbina postao Jugosloven, odjednom postati Crnogorac kome su interesi Crne Gore iznad svih drugih interesa. Njegovi tadašnji politički protivnici, okupljeni oko tzv. Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, optužiće kralja za “separatizam” i “izdaju srpskih interesa”, smatrajući da je svaka borba za Crnu Goru – izdaja nacionalne stvari. U svom propagandnom djelovanju Crnogorski odbor je osporavao i neke aluzije crnogorske vlade o nacionalnoj posebnosti Crnogoraca, koje je trebalo da posluže afirmaciji crnogorskog prava za očuvanje državne nezavisnosti. Prepoznajući u tim izjavama namjeru da se proklamovano pravo naroda na samoopredjeljenje primijeni na Crnogorce, što znači da im se na osnovu tvrdnje o njihovoj nacionalnoj posebnosti prizna legitimno pravo na nezavisnu državu, Crnogorski odbor je zastupao stanovište da Crnogorci nijesu poseban narod, već da su oni Srbi, tj. da su dio srpskoga naroda. Kako se tvrdilo, Crnogorcima niko ne može osporavati srpstvo, niti bilo ko može sporiti da je Crna Gora srpska država. Čak je smatrano da je suvišno dokazivati – ne samo da su Crnogorci poseban narod, već i da su Srbi, Hrvati i Slovenci, tri različita naroda. U pitanju je, kako se kaže, jedan narod sa tri lokalna imena. Nastojanje crnogorske vlade da proklamuje crnogorsku posebnost, tumačena je zato isključivo dinastičkim separatizmom i samovoljom režima, a ne razlozima koji imaju vezu sa realnošću i istorijskim činjenicama. Za nesporno se smatra da je Crna Gora “srpska isto koliko i Srbija, Bosna i Hercegovina, Bačka, Banat i Srijem”, tako da je ta novoproklamovana težnja za crnogorskom posebnošću isto utemeljena koliko i takva težnja neke od pobrojanih oblasti. Naravno, isticano je da je u pitanju potez crnogorske vlade kojim hoće da kod zapadnih saveznika stvori uvjerenje da u državi Crnoj Gori živi poseban narod, tako da se predstavi prirodnom njegova težnja za nezavisnom državom, odnosno, očuvanjem crnogorske državne individualnosti. Pristalice Crnogorskog odbora, koji su, kao što je poznato, bili na platnom spisku srpske vlade, tvrdili su i da u zvaničnom “Glasu Crnogorca” izbjegavaju da koriste riječi “Srbin”, “srpski”, već se umjesto njih potenciraju riječi “Crnogorac”, “crnogorski” ili čak sintagma “mali narod”. Na taj način crnogorska vlada želi da istakne činjenicu da uz državu Crnu Goru postoji i crnogorski narod (“mali narod”), koji, shodno američkom principu o pravu naroda, može sam da odluči o svojoj sudbini. Crnogorska vlada, kako se objašnjava, hoće da pravo naroda, za koje se evropski saveznici i Amerika zalažu, iskoristi kao pravo države, zbog čega im je odjedanput potrebno proklamovanje posebnosti crnogorskog naroda. Takvo insistiranje na nesrpskoj nacionalnoj individualnosti Crnogoraca, ocjenjuje se kao najobičniji falsifikat. Upravo služeći se takvim falsifikatima, crnogorska vlada navodno “ukriva Srpstvo naroda u Crnoj Gori”, željeći da stvori svijest o nekoj crnogorskoj nacionalnosti. Posebno su Ujedinitelje ozlojedile izjave crnogorskog ministra unutrašnjih djela Nika Hajdukovića i kraljevog sina knjaza Petra, koji su tvrdili da su Crnogorci posebna nacija. Hajduković je, navodno, to uzgred napomenuo u jednoj izjavi prilikom posjete Londonu, dok je knjaz Petar opširno obrazlagao crnogorsku nacionalnu posebnost u intervjuu za rimsku “Tribunu”. Navodno je u tom intervjuu knjaz Petar rekao da su Crnogorci posebna nacija i da im prijeti velika opsnost od okolnih nacija iz Srbije, Bosne, Hercegovine, Vojvodine, itd. Knjaz Petar je ustvrdio da se crnogorska posebnost temelji na činjenici da je Crna Gora 640 godina živjela samostalnim životom, kao posebna državna cjelina i kao posebna nacija. On smatra da Crnogorci imaju posebnu svijest o zajedništvu, posebnu kulturu, tako da su to elementi zbog kojih se mogu smatrati nacionalnom posebnošću u odnosu na Srbe. Sa Srbima jedino imaju sličan jezik (dakle, ne isti). O tome šta je konkretno osnova nacionalne posebnosti Crnogoraca, i šta Crna Gora hoće, knjaz Petar je, pored ostalog, rekao: “Jedan narod je, prije svega, grupa ljudi ujedinjenih željom da zajedno žive, osjećanjem međusobne solidarnosti, jedinstvom radosti, bola, uspomena, težnja i sudbine. Crna Gora je ta grupa i ona to hoće i da bude”. Na ovakve i slične izjave, kao i sve istupe crnogorske vlade u kojima se moglo prepoznati afirmisanje crnogorske nacionalne posebnosti, reagovale su preko Crnogorskog odbora brojne pristalice bezuslovnog ujedinjenja. Grupa Crnogoraca iz Detroita je insistiranje na bilo kakvoj individualnosti Crne Gore ocijenila kao antisrpski i germanofilski čin, nadajući se da će crnogorski državljani, kao i uvijek, pokazati da su svjesni svog srpskog porijekla i svojih srpskih dužnosti.
I neki Crnogorci iz Južne Amerike su našli za shodno da naglase da “kao Srbi i kao Crnogorci” podržavaju patriotski rad Crnogorskog odbora. Nekolicina Bokelja iz Sjeverne Amerike poslala je otvoreno pismo kancelariji Crnogorskog odbora u Njujorku u kojemu negoduje zbog toga što je crnogorski ministar Hajduković negirao srpski karakter Boke Kotorske, izjavivši da je Boka po svom karakteru – crnogorska. Oni su u ovoj Hajdukovićevoj izjavi prepoznali davnašnju namjeru dinastije Pertović – Njegoš da ih “pocrnogorči”. Crnogorski državljanin Luka Bulatović, koji je bio predsjednik Crnogorskog odbora u Kristoferu (Ilinois, SAD), navodi u otvorenom pismu “Glasu Crnogorca” da je pokušaj da se dokaže “kako su Crnogorci i Srbijanci dvije rase”, jedna od izmišljotina crnogorskog gospodara. Crnogorci su, kako Bulatović tvrdi, sinovi srpske majke. Na optužbe da odjednom potencira crnogorsku nacionalnu posebnost, crnogorska se vlada gotovo i nije osvrtala, niti je, mora se priznati, preko zvaničnog “Glasa Crnogorca” tada naročito radila na afirmaciji crnogorske nacije. Istina, bilo je u “Glasu Crnogorca” naglašene upotrebe termina “crnogorski narod”, ali se konkretnije o crnogorskoj nacionalnoj posebnosti nije pisalo. Izjave o crnogorskoj naciji, na koje su reagovali Ujedinitelji, pojavljivale su se u stranoj štampi, tako da se ne bi moglo reći da je crnogorska vlada imala neku osmišljenu ideološku osnovu za afirmisanje crnogorske nacije. Barem ne do kraja 1918. godine. Tek nakon Podgoričke skupštine crnogorska vlada će postaviti trajnije ideološke temelje za crnogorsku naciju. Od tada će i u pasošima koje je ona izdavala, u rubrici “Nationalite” pisati – “Montenegrine”, umjesto “Serbe”.

Državna ideologija u doba ezgila i stvarni ciljevi – u nesaglasju

Sve do Podgoričke skupštine, crnogorska emigrantska vlada je svojim propagandnim djelovanjem najprije željela dokazati da Crna Gora svojim držanjem u ratu nije izdala ni srpski narod, ni saveznike, kao i da su ciljevi za koje se ona zalaže istovjetni sa srpskim i južnoslovenskim (ujediniteljskim) težnjama. To je bila osnovna matrica državne ideologije Crne Gore za vrijeme izbjeglištva, iako su stvarni ciljevi crnogorske vlade uveliko bili u nesaglasju s njom. Tvrdnju Andrije Radovića da Crna Gora vodi separatističku politiku, opovrgavao je u jednom tekstu dr Filip Dobrečić, činovnik crnogorskog Ministarstva inostranih djela i brat barskog nadbiskupa. Dobrečić objašnjava da u crnogorskoj vladi nema separatista, jer se separatistima ne mogu smatrati oni koji rade u korist zajedničkih interesa, tj. u korist jedinstva Crne Gore i Srbije. Separatisti su, prema njegovom mišljenju, upravo oni koji iz sebičnih i ličnih interesa rade na razdoru između dvije države. Kao jednog od tih separatista, Dobrečić označava Andriju Radovića, budući da način na koji on propagira ujedinjenje doprinosi nacionalnom razdoru, a ne jedinstvu. Ne sporeći da je svesrpsko ujedinjenje na srcu svakom poštenom čovjeku, i da je Crna Gora pobornik takvog ujedinjenja, Dobrečić smatra da je rasprava o tom pitanju, u trenutku kada se i jedna i druga država nalaze u ropstvu, neprimjerena. On zato predlaže da se o ujedinjenju raspravlja tek kada dvije kraljevine povrate svoju slobodu. Istovremeno, Dobrečić ističe i da je pitanje ujedinjenja Crne Gore i Srbije – njihovo unutrašnje pitanje, tako da nijedan neoficijelni činilac, pa ni Radovićev Odbor za narodno ujedinjenje, nema legitimitet da vodi akciju za ujedinjenje. Prema njegovom mišljenju, to unutrašnje pitanje, koje se u ovom slučaju tiče državnog statusa Crne Gore, rješavaće crnogorski narod i njegovo zakonito predstavništvo.
U osporavanje tvrdnji Andrije Radovića, predsjednika Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, uključio se i advokat Vladimir Popović, uglavnom pokušavajući da dokaže da Crna Gora nije izdala Srbiju, i da ona ne vodi separatističku politiku koja bi bila suprotna interesima srpskog naroda. Odbijajući Radovićevu tvrdnju da vlada vodi separatističku politiku, Popović objašnjava da ona zagovara ujedinjenje koje će Crnoj Gori obezbijediti ravnopravnu poziciju, i ujedinjenje koje neće biti sprovedeno nasilnim putem. U buduću državnu zajednicu Crna Gora može da uđe samo časno, i uz uvažavanje koje ona zaslužuje. Crna Gora je, kaže Popović, “sa sjajem postala, sa sjajem živjela, sa sjajem treba i da je nestane, kad tome dođe vrijeme i kad to bude zahtijevao naš opšti interes”. Nedugo zatim, objavljen je komentar u kojemu se izražava razočarenje što se ne biraju sredstva da se uloga Crne Gore u borbi za srpsko oslobođenje i ujedinjenje prikaže na neistinit način. Negodujući što je ta kampanja dostigla vrhunac baš u vrijeme kada je Crna Gora u tuđinskim rukama, autor komentara ističe da se ovakvim klevetama, neistinama i denuncijacijama samo nanosi šteta “našoj naciji”. Tragajući za uzrocima koji su podstakli tu kampanju, autor komentara kaže da je očito da su u pitanju “sebični motivi” i pokušaj da se ospori državno pravo Crne Gore. To pravo Crne Gore odnosi se na njenu političku ulogu u procesu nacionalnog (srpskog) ujedinjenja. Svi oni koji osporavaju to pravo Crne Gore, u stvari, žele da ujedinjenje ostvare bez sporazuma, nasilno i bezobzirno, i to uništavanjem i eliminisanjem tradicionalnih i nespornih političkih činilaca tog procesa. Crna Gora je, kako se konstatuje, jedan od tih političkih činilaca, budući da je njena viševjekovna borba imala kao svoj krajnji cilj oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda. I sada, kada je ova borba ušla u završnu fazu, određene snage žele da Crnoj Gori uskrate pravo da igra ulogu samostalnog političkog činioca, prikazujući je istovremeno kao smetnju tom ujedinjenju, što ona, kako se tvrdi, ni u kom slučaju ne može biti. Ne nalazeći pravog odgovora na pitanje kome bi ova politička eliminacija Crne Gore mogla biti od koristi, autor komentara ukazuje na dva osnovna polazišta u njenoj diskreditaciji. Prvo je da postojanje Crne Gore predstavlja smetnju nacionalnom jedinstvu, a drugo je da je njena vlast izdala nacionalne i savezničke interese. Naravno, ističe se da Crna Gora nikada nije bila protivnik nacionalnog jedinstva, niti je svojim držanjem na bilo koji način ugrozila interese svojih ratnih saveznika. Naglašavalo se i da je cilj djelovanja crnogorske vlade da zajedno sa saveznicima, što prije oslobodi Crnu Goru, kao i da u sporazumu sa Srbijom i Rusijom doprinese opštem dobru srpskog naroda. Za ideju oslobođenja i ujedinjenja čitavog srpskog naroda, kaže se da je uvijek bila, i da to i ostaje želja Crne Gore i njenih vladara. Za ostvarenje tog cilja, crnogorska vlada će, kako se poručuje, djelovati tokom ovoga rata. Braneći pravo Crne Gore da samostalno odlučuje o svojoj sudbini, i braneći njena politička stanovišta o ujedinjenju, crnogorski ministar inostranih djela Pero Šoć je u jednom intervjuu rekao da se Crna Gora prije nego Srbija izjasnila za jugoslovensko ujedinjenje, tako da je njeno projugoslovensko opredjeljenje nesporno. Ona zato neće predstavljati prepreku za ostvarivanje ideje o južnoslovenskoj državi za koju se saveznici zalažu.

Srbi u Crnoj Gori su, kao i Crnogorci, izmišljena nacija

Međutim, ono protiv čega je Crna Gora, jeste način na koji se ta politička rješenja žele realizovati. No, kada je posljednjih mjeseci 1918. godine postalo očito da će poslije završetka svjetskog rata na Balkanu biti stvorena jugoslovenska država, državna ideologija Crne Gore je čitavu priču o crnogorskim zaslugama i žrtvovanjima ponovo morala temeljiti na novom političkom motivu. “Srpstvo” kao politički motiv, opet je zamijenjeno “jugoslovenstvom”. Dosadašnja ideološka matrica o vjekovnom žrtvovanju i zaslugama za Srpstvo, zamjenjuje se pričom o zaslugama i žrtvovanju za jugoslovenstvo, a crnogorska težnja za svesrpskim ujedinjenjem, odjednom postaje vjekovna težnja za jugoslovenskim ujedinjenjem. Iako je više od pedeset godina crnogorska državna ideologija isticala privrženost Crne Gore srpskom ujedinjenju, kralj Nikola sada pravi uočljiv ideološki zaokret. Tako u javnoj čestitci Evgeniju Popoviću, predsjedniku vlade, navodi da je Crna Gora oduvijek bila, a to je i dalje, ognjište najčistijeg i najšireg nacionalizma, i to naravno, jugoslovenskog nacionalizma. Podsjećajući da je još u svojoj ratnoj proklamaciji 1914. godine istakao da je ratni cilj i ideal za koji se Crna Gora zalaže – oslobođenje i ujedinjenje svih Jugoslovena, kralj Nikola dodaje da je jugoslovenstvo više od pet vjekova bilo osnov državnog i nacionalnog programa Crne Gore, i skoro šest decenija osnovna ideja-vodilja njegovog političkog i državničkog rada. Kralj Nikola je, kao što se može zaključiti, od najvećeg borca za oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda naprasno postao najveći i najdugovječniji borac za jugoslovensku zajednicu. Kralj kaže da je na ostvarivanju jugoslovenske ideje radio zajedno sa knezom Mihailom i biskupom Štrosmajerom. Pored isticanja crnogorskog kontinuiteta u borbi za stvaranje Jugoslavije, kralj se nada da će buduća jugoslovenska država biti utemeljena na poštovanju prava naroda na samoopredjeljenje. Eto koliko je malo trebalo da se kraljevo srpstvo pretvori u jugoslovenstvo. Njegovo srpstvo, očigledno, nije bilo tako jakog korijena kao što se u novinama tvrdilo.
Sve ove činjenice potvrđuju da je srpska nacionalna svijest u Crnoj Gori proizvod ideološkog inženjeringa u 19. vijeku. Naravno, to što važi za srpsku svijest, važi i za sve ostale nacionalne svijesti, jer nema nacionalne svijesti koja je nastala na drugačiji način. Razumije se, nacijom se ne postaje onog trenutka kada jedna skupina ljudi dobije posebna obilježja, već onda kada ona te posebnosti postane svjesna. Put od stvaranja posebnosti do njenog prepoznavanja, naziva se rađanjem nacije. U 18. i 19. vijeku Crnogorci su bili svjesni svoje posebnosti, i oni su zaista bili posebnost, ali u prvi mah nijesu znali da za tu svoju posebnost izaberu pravo ime. Tek su vladari iz porodice Petrović-Njegoš odabrali jedno od mogućih imena, a njihov izbor odredilo je njihovo znanje o prošlom. U to vrijeme taj krug istorijskih znanja o Crnoj Gori bio je isključivo ispunjen mitologiziranim sadržajem, u koji su jednako vjerovali genijalni Njegoš i nepismeni crnogorski seljak. Na osnovu tih problematičnih znanja, Njegoš je došao do zaključka da su Crnogorci “slaveno-srbskoga koljena kao i Hercegovci i Bošnjaci, i prozvali su se tijem imenom kao i ovi od mjesta u kojemu žive” (1835). Ovaj Njegošev stav o nacionalnom karakteru Crnogoraca, kao i njegovo cjelokupno književno djelo, najprije je pomogao njegovim političkim nasljednicima da definišu sopstvenu svijest o nacionalnom identitetu, budući da je Njegoš za njih morao biti neprikosnoveni autoritet, i zaista bi bilo nevjerovatno da su oni svoj identitet utemeljili na drugačijim osnovama. Zapitajmo se kojim su to saznanjima, sve i da su htjeli, oni mogli negirati Njegoša? Njegoševe manastirske impresije dobile su pravu snagu tek u vrijeme knjaza Nikole, koji je u njima prepoznao pogonsko gorivo za svoje političke i dinastičke ciljeve. Time je jedna mitološka konstrukcija, prvobitno namijenjena da popuni prazninu u istorijskom znanju, dobila status državne ideologije, odnosno, zvaničnog i obavezujućeg mišljenja. Vladaru koji je Njegoševa problematična znanja proglasio “vrhovnom istinom”, na raspolaganju su tada stajale mnogobrojne institucije za odgajanje svijesti – od novina do crkve i škole. Nošen neugasivom ambicijom da bude vladar obnovljenog Dušanovog carstva, i da se poput Vidosave Momčilove preseli u neki grad izobilja, knjaz Nikola je upotrijebio svu snagu ovih institucija da od svojih podanika stvori ljude koji će ga s oduševljenjem pratiti do Prizrena. Stavove koje je u to vrijeme ova ideologija nametala, njegovi podanici nijesu mogli prepoznati kao obmanu, jer znanja koja bi im ukazala na obmanu oni nijesu imali. Decenije takve ideološke torture, po prirodi stvari, stvorile su jednu novu svijest i jedan novi crnogorski identitet. Prema tome, srpstvo u Crnoj Gori nije oduvijek bilo dio crnogorskog identiteta, već je ono zbog političkih razloga nametnuto kao crnogorski identitet. Srbi u Crnoj Gori su – isto kao Crnogorci, Francuzi ili Italijani – izmišljena nacija, a činjenice koje su ovdje iznesene nepobitno svjedoče o tome. Sa stanovišta istorijske nauke, to je definitivno završena priča. Sporenja između Srba i Crnogoraca u Crnoj Gori su jedino moguća oko toga koja je od ove dvije nacije ranije izmišljena, a ne da li nekoj od njih nedostaje istorijsko utemeljenje.

IZVOR: Montenegrina