Stara crnogorska štampa, kao i štampa koja je izlazila na prostoru današnjeg Zapadnog Balkana, sa velikom zanimanjem pratila je mnoge aktivnosti vezane za rad Crnogorske pravoslavne crkve. U tim periodičnim publikacijama mogu se pronaći mnoga dokumenta koja govore o njenom trajanju. Tako čitamo u Bosanskoj vili ( izlazila u Sarajevu od 1885. do 1914.) za godinu 1893. na str. 359, zanimljiv tekst koji govori o svešteničkoj nošnji u Crnoj Gori. U tekstu se, između ostalog, kaže da se sveštenici u Crnoj Gori ni u čemu ne razlikuju od običnog naroda, osim po bradi i dugačkoj kosi. Konstatuje se da su njihova odijela jednaka kao i kod ostalog naroda, pa čak nose i oružje za pasom. No, te 1893. godine mitropolit crnogorski izdao je naredbu da sveštenici ne smiju nositi oružje i da po varošima moraju nositi svešteničko odijelo, samo ostaje kapa crnogorska kao i do sada. Interesantno je da ova naredba nije naišla na veliko odobravanje sveštenstva Crnogorske pravoslavne crkve, jer su žalili što se ukida starina, koja ničemu nije smetala.
Istom temom bavio se i Vesnik srpske crkve za godinu 1893 (izlazio u Beogradu u periodu od 1890. do 1914; i od 1921. do 1933). Na str. 1117 čitamo da je Mitropolit Crnogorski i Brdski Mitrofan Ban izdao pod 9. sept. o . g. okružnicu područnom sveštenstvu obojega reda, po kojoj se od sada sveštenstvu zabranjuje nositi oružje, i naređuje ,,da sveštenstvo crnogorsko od 1. januara 1794.( u pitanju je 1894. god, prim. B.B.) mora imati svešteničke mantije, kao što nosi pravoslavno sveštenstvo u drugim državama.
Isti časopis za 1900. godinu na str. 386, donosi tekst pod naslovom Iz Crnogorske mitropolije. U tekstu se govori ,,da je sveštenstvo Crnogorske Mitropolije od 1 januara tek. god. dobilo sistematičnu platu, sa čega je poteklo najviše rešenja, koje je Mitrofan saopštio sveštenstvu i koje glasi:
1, da jerarhično parohijalno sveštenstvo, počevši od 1. januara tek. 1900 god. i u buduće ima primati sistematičnu platu preko Knj. Ministarstva prosvjete i crkvenih Djela;
2, da se narod počinjući takođe od 1. januara tek. 1900 god. oslobodi od plaćanja godišnjih birova, venčanja i pogreba, koja je do sada neposredno i obavezno sveštenstvu plaćalo;
3, da se u zamjenu birova, vjenčanja i pogreba uz daciju kupi od naroda izvjestan prirez, podelivši ga u tri klase prema materijalnom stanju pojedinca; i
4, za one crkvene obrede, koji nijesu obavezni, nego koji potiječu od religioznog osjećaja i slobodne volje i pobožnositi dobrih hrišćana parohijani su dužni neposredno plaćati svojemu parohu, po novoj tarifi,,.
U Vesniku srpske crkve za godinu 1909. na str. 152 takođe nalazimo tekst koji se bavi Crnogorskom crkvom. Tekst nosi naziv Uređenje svešteničkog stanja u Knj. Crnoj Gori. U njemu se sasvim objektivno obavještavaju čitaoci da je ovogodišnja narodna skupština u Crnoj Gori rešila pitanje o uređenju svešteničkog stanja u istoj. Dalje se kaže da ona (misli se na Crnu Goru, prim. B.B.) može sa ponosom prkositi u ovom pogledu Pijemontu Srpstva Kraljevini Srbiji, koja se već dvadeset godina predomišlja, da li ovo pitanje da uzme u pretres ili ne. Hvali se narod Crne Gore za koji se kaže da je inteligentan, i narodna skupština koja je jednoglasno usvojila ovaj zakon.
Iste godine, Vesnik srpske crkve na str. 597-602 donosi opširniji tekst o hirotonisanju (narečenju) arhimandrita manastira ostroškog Kirila Mitrovića koji je 11 maja u ponedjeljak sa Cetinja otputovao, u pratnji dvorskog protođakona Filipa Radičevića, člana Svetog Sinoda Crnogorske crkve, u Petrograd. U tekstu se opširnije govori o njihovom putovanju, boravku i prijemu kod ruskih crkvenih dostojanstvenika. Tih dana u Petrogradu se slavio i rođendan Nj. I. V. Carice Aleksandre Feodorovne, na kojem su bili pozvani i gosti iz Crne Gore na moleben u Isakijevski sabor. Na skupu se okupio silan svijet a od crkvenih dostojanstvenika bili su prisutna tri mitropolita, tri arhijepiskopa i šest episkopa, sa mnoštvom arhimandrita, protojereja, protođakona i đakona, gde se ugledno mjesto dalo predstavnicima crkve crnogorske, i pri molebstviju protođakon crnogorski čitao je apostol i govorio mnogoljetstvije. Takđe, svečano je bilo i pri hirotonisanju arhimandrita Kirila Mitrovića. Narečenje arhimandrita Kirila obavljeno je u četvrtak 28 maja na najsvečaniji način što se vrši u zdanju Svetog Sinoda u Petrogradu. Zatim je novonarečeni (Kiril) učinio jerarsima poklon i poljubio ruke, stao je u dno stola od jerarha, i mitropolit Antonije otpočeo je moleban spominjući Kr. Visočanstvo Kneza Nikolu., Sveti Sinod Crnogorski, Mitropolita Mitrofana i novo narečenoga episkopa Kirila. Arhimandrit Kiril se zatim obratio jasnim glasom. Primajući vaše blagoslove – nastavlja dalje – ja ću ih ponijeti svojoj pastvi srcem i dušom odanoga naroda crnogorskoga… Poslije ovih riječi ruski protođakon glasno govori carsko mnogoljetstvije, a crnogorski protođakon Radičević: Blagovjernome Gospodaru Knjazu Nikoli I, i zatijem Svetome Crnogorskom Sinodu i Mitropolitu Mitrofanu, te je prvi put naš Crnogorski Sinod spomenut u Svetome Sinodu ruskome. Ruski Mitropolit Antonije poželio je da čuje napjev Apostola koji se čita u crnogorskoj crkvi, naredio je lično protođakonu Filipu Radičeviću da on čita apostol, koji je glasno i očitao, da se ponovo čulo šaptanje černogorski čitajet. Po svršetku liturgije zvona su počela slaviti ovu svečanost sa sviju crkava i zvonika Aleksandro-Nevske Lavre…Sljedećeg dana ,,novi episkop činio je podvorenje ober-prokuroru Svetoga Sinoda i dvanaestorici jerarha svete pravoslavne crkve. Posebnu čast novom episkopu, a time i Crnogorskoj crkvi, učinio je Njegovo Veličanstvo Car (radi se o posljednjem ruskom Caru Nikolaju Aleksandroviču Romanovu 1868 -1918. prim. B.B. ) koji je darovao novom episkopu sve arhijerejsko odjejanje sa mitrom i panagijom. Iste poklone dobio je i Mitropolit Antonije. Tekst se završava konstatacijom da je ,,ovo peti vladika crnogorski koji dobija posvećenje u Petrogradu.
Iz navedenih podataka jasno se vidi da je Crnogorska pravoslavna crkva bila zainteresovana za uvođenje svih normi i pravila koja važe u sestrinskim pravoslavnim crkvama u svijetu.
Posebno je interesantno poglavlje koje govori o hirotonisanju arhimandrita Kirila Mitrovića. Iz istog se vidi da je taj uzvišeni čin obavljen na najvećem nivou i u prostoru đe su hirotonisani mnogi značajni i znameniti sveštenici iz pravoslavnog svijeta. Zato i ovđe moramo postaviti pitanje, da li bi jedan visoki crkveni dostojanstvenik vodeće crkve u pravoslavnom svijetu hirotonisao predstavnika nepostojeće crkve, i da li bi Car jedne tako velike i moćne države kakva je Rusija učinio onolike darove predstavniku nepriznate crkve.
P R V E K A L U Đ E R I C E U C R N O J G O R I
Dvije engleske putnice po imenu Mekenzijeva i Irbijeva boravile su 1863. godine u Peći. Za vrijeme boravka u tom gradu zabilježile su podatak koji može biti interesantan i od koristi za istoriju Crnogorske pravoslavne crkve. On glasi: Ne davno je tu bila i jedna kaluđerica iz crnogorskog manastira Ostroga. Koliko je nama poznato to bi bio i prvi pomen kaluđerica-monahinja u okrilju Crnogorske pravoslavne crkve, zbog čega ovaj podatak dobija na značaju. Nažalost, ostala je tajna ko je ona i odakle je bila. Engleske putnice dalje kažu da je knjeginja Darinka istu kaluđericu angažovala i kao učiteljku za djevojčice. Kao što smo rekli, kaluđerica u crnogorskim manastirima i crkvama u tom vremenu nije bilo. Zato knjaz Danilo savjetuje ovu monahinju da ide u Peć kako ne bi bila sama ženska glava u manastir Ostrog. U tekstu se dalje kaže da je, po pričanju Novaka M. Perovića iz Petrovića, prva kaluđerica bila neka Joke i to u vrijeme vladike Rada. Nažalost, ni za ovu kaluđericu nema bližih podataka, pa će i za nju kao i njenu prethodnicu ostati tajna ko je i odakle je bila. No, Crnogorci nijesu bili mnogo oduševljeni pojavom i djelovanjem kaluđerica u manastirima, jer su smatrali da je važnije od toga da one rađaju muška čeda. Zato su često i govorili: nama su potrebnije muške glave nego kaluđerice.
U istom tekstu postoje i izjave pećkih kaluđerica-iskušenica Kate i Katarine Simić, koje su prilikom putovanja po Crnoj Gori srele kaluđericu Mariju u ćelijama Manastira Svetoga Stevana, današnjeg, Svetog Stefana Piperskoga. Za istu kažu da je čuvala ostarelog i slepog kaluđera Zaharija kojeg nije htjela ostaviti iako su joj pomenute kaluđerice nudile bolje uslove u Peći.
Sljedeći podatak koji govori da su u crnogorskim manastira, ipak živjela izvjesna ženska čeljad vezan je za ime mitropolita Mitrofana Bana. Naime, mitropolit Mitrofan Ban u jednom pismu od 3. februara 1908. godine saopštava podatak i imena ženskih osoba koje žive u nekim crnogorskim crkvama. On kaže: Zakasnio sam sa izvješćem odnosno imena ovih djevojaka, koje žive kod nekih crkava, jer sam morao raspitati se odnosno njih. One su 1. Marija Plamenac, a sad u manastiru Ostrogu; 2. Ana Đurišić u Brčele (Crmnica); Bela Nikolić u Kčevo (Katunska Nahija) i 4. Mare Pejović, Ćelija Piperska. Nijedna nije monahinja, te sljedstveno nemaju ni imena monahinja. Prozivaju se imenima koje su pri krštenju dobile.
Iako ih mitropolit Mitrofan Ban u ovom pismu ne naziva kaluđericama, mišljenja smo da se ove i već pomenute monahinje mogu smatrati začetnicama tog humanog hrišćanskog posla u Crnoj Gori, odnosno u Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi. Koliko su bile posvećene najbolje se vidi i iz primjera kaluđerice Marije iz manastira Svetoga Stevana.
Navadeni podaci mogu se pronaći u Glasu SKA, LXXX; II razred 48, Beograd,1909 . str 246 – 248.
