Sve što se zna o “putinizmu”, obliku autokratije koji je konzervativan i populistički i koji mitski povezuje Rusiju i Vladimira Putina, u značajnoj mjeri se prepoznaje i u Vučićevoj Srbiji, kaže Edina Bećirević, autorka knjige “Putinizam na Zapadnom Balkanu” u intervjuu za Radio Slobodna Evropa (RSE).
Bećirević, profesorica na Fakultetu za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije u Sarajevu i istraživačica Atlantske inicijative, knjigu o ruskom predsjedniku i njegovom uticaju primarno na Srbiju, Bosnu i Hercegovinu i Crnu Goru, objavljuje u decembru.
Kaže da ju je pisala najprije za mlade, studente kojima nerijetko nedostaje “iznijansiran pogled na geopolitička pitanja i složenu dinamiku koja okružuje Zapadni Balkan i globalne sukobe”.
Predsjednika Srbije Aleksandra Vučića i predsjednika bh. entiteta Republika Srpska Milorada Dodika vidi kao ključne igrače “putinizma” koji zajedno ispunjavaju strateški cilj Rusije, a to je zaustavljanje daljih euroatlantskih integracija regiona.
RSE: Možemo li prvo definisati što je to “putinizam” i kakvi su njegovi pojavni oblici?
Bećirević: Prvi put je na Zapadu ovaj termin upotrijebio William Safire 31. januara 2000. u članku objavljenom u The New York Timesu, kad je Putin bio vršilac dužnosti predsjednika Rusije.
Safire je najavio eru “putinizma” kao mračnu perspektivu za Rusiju — povratak represiji, stagnaciji i autokratskom upravljanju.
U tom članku je kritikovao američkog predsjednika Clintona što je na samitu u Davosu njegova odlazeća administracija širila ideju da bi Putin mogao biti skriveni demokratski reformator.
Predviđanja iz Safirovog članka su se ostvarila, ali je ignorisanje opasnosti od Putinovog režima trajalo veoma dugo.
Na Zapadu se termin “putinizam” intenzivnije počeo upotrebljavati od 2012. i autori se slažu oko nekoliko zajedničkih karakteristika. “Putinizam” je oblik autokratije koji je konzervativan i populistički. Putinizam Rusiju i Vladimira Putina mitski povezuje. Ukratko, Putin je Rusija, a Rusija je Putin.
Ono što je konstanta “putinizma” su antiliberalne i antizapadne vrijednosti i borba protiv “dekadentnog Zapada”.
Politička opozicija u Rusiji ne postoji, a činjenica da se tolika količina vlasti nalazi u rukama jednog čovjeka, dovela je do potpunog urušavanja institucija, široke političke represije i čestih ubistava političkih protivnika. “Putinizam” je kulminirao agresijom na Ukrajinu, koja predstavlja najeklatantniji primjer imperijalnih pretenzija.
RSE: Ko je ključni igrač za širenje “putinizma” na Zapadnom Balkanu i na koji način djeluje?
Bećirević: Vrlo se često u tom kontekstu govori o Miloradu Dodiku, kao da je on ključni Putinov akter na Zapadnom Balkanu. On definitivno jeste najistaknutiji u isprepletenoj mreži pojedinaca, partija i organizacija koje predano rade za ostvarenje ruskih interesa u regionu.
Ali, budimo realni. Milorad Dodik nije najvažniji akter. On ne povuče niti jedan potez, a da se prije toga ne konsultuje s Aleksandrom Vučićem. Oni zajedno ispunjavaju strateški cilj Rusije, a to je zaustavljanje daljih euroatlantskih integracija regiona.
RSE: Možemo li govoriti o razlozima i uzrocima, u konačnici i posljedici jačanja putinizma i uloge Rusije na Zapadnom Balkanu?
Bećirević: Sve što znamo o “putinizmu” u Rusiji u značajnoj mjeri prepoznajemo i u Vučićevoj Srbiji. I Vučić i Putin njeguju kvazimesijanski narativ o vezi između njihovih ličnosti i država čiji su predsjednici. U tom narativu oni nadilaze uloge modernih lidera tako što se predstavljaju kao branitelji “duhovnih i istorijskih sudbina” svojih nacija.
Oni su “nacionalni moralni čuvari”, brane ih od zapadnih “sila zla”, te tako manipulišu javnim mnjenjem i opravdavaju autokratsku vladavinu.
Nedavni slučaj kontroverznog grčkog sveštenika Elpidija, koji je uputio poruku srpskoj javnosti moleći se za Vučića i upozorivši da će, ukoliko ga svrgnu, “čovjek kojeg je odabrao Lucifer preuzeti vlast, a Srbi postati robovi u vlastitoj zemlji” ilustruje kako se kroz kvaziduhovni narativ Vučić predstavlja kao nezaobilazni zaštitnik nacionalnog identiteta.
Istovremeno, svaka opozicija se prikazuje kao izdaja srpskih nacionalnih interesa.
I Srbija i Rusija funkcionišu kao autokratski režimi, s tom razlikom da je Srbija kandidat za članstvo u Evropskoj uniji. Ali, prema uglednom švedskom institutu V-Dem, Srbija se sada klasifikuje kao izborna autokratija.
Aleksandar Vučić se može smatrati ključnim akterom širenja “putinizma” na Zapadnom Balkanu iz više razloga. Srbija se pod njegovom vlašću okrenula ubrzanoj religioznoj/pravoslavnoj tradicionalizaciji, mediji pod njegovom kontrolom su uspješno posijali proruski i antizapadni narativ, a demokratski procesi nijesu samo zaustavljeni nego su u opasnoj regresiji. Preko političkih aktera i partija koje su pod njegovom kontrolom, režim Aleksandra Vučića pokušava zaustaviti liberalne reforme i van svojih granica.
I on to vješto koristi za jačanje regionalnog uticaja Srbije. Na međunarodnom planu “putinizam” se prepoznaje i u tome što promoviše autokratski oblik vladavine. To je jedan od ključnih razloga zbog kojeg Aleksandar Vučić nikada neće okrenuti leđa Vladimiru Putinu. Putin ulaže u partnerstva sa autokratskim vladarima.
RSE: Kakva je uloga Srpske pravoslavne crkve u ovim procesima?
Bećirević: Uloga Srpske pravoslavne crkve u širenju ideje “srpskog svijeta” naslanja se na Putinov koncept “ruskog svijeta”. To su dva kompatibilna projekta u kojima Ruska pravoslavna crkva i Srpska pravoslavna crkva nijesu samo religijske institucije nego su u funkciji autokratskih režima i njihovih ekspanzionističkih ciljeva.
Obje crkve aktivno promovišu narativ o zaštiti pravoslavnih vjernika i govornika srpskog i ruskog jezika izvan granica matičnih država. Pojam “srpski svijet”, se intenzivno koristi od 2020. i inicijalno u zapadnim diplomatskim krugovima nije ozbiljno shvaćen. Tretiran je kao populizam čiji cilj je bio da ublaži to što je u ratovima 90-ih poražen projekt “Velike Srbije”.
Ironija ovog navodnog retoričkog ublažavanja bila je jasna odmah, ali je kulminirala u februaru 2022. pošto je “ruski svijet” poslužio kao ideološki okvir za agresiju na Ukrajinu.
Legitimno je pitati se da li će u jednom trenutku i “srpski svijet” krenuti u sličnu operacionalizaciju.
Na primjer, patrijarh Porfirije je u septembru 2022. godine otvoreno normalizovao teritorijalne pretenzije Srbije prema Bosni i Hercegovini izjavom da “granice države našeg naroda nisu konačne”.
Srpska pravoslavna crkva ima sličnu ulogu u regionu, kao što Ruska pravoslavna crkva ima u odnosu na Ukrajinu. To je još jednom potvrđeno i “Deklaracijom o zaštiti nacionalnih i političkih prava i zajedničkoj budućnosti srpskog naroda” na Svesrpskom saboru zbog kojeg je i Zapad deklaraciju shvatio kao napad na državnost Bosne i Hercegovine i podršku secesionističkim planovima Milorada Dodika.
Svesrpski sabor je najavljen kao političko-teokratski, akademsko-naučni naddržavni organ, a organizatori su Republika Srbija, entitet Republika Srpska i Srpska pravoslavna crkva. Dakle, Svesrpski sabor podsjeća na “Skupštinu stručnjaka” u Iranu i ovakva tijela su karakteristična za autokratske i teokratske režime.
RSE: Možemo li, s obzirom na to da ste se i Vi u knjizi bavili BiH, Srbijom i Crnom Gorom, kratko pojasniti koji su to “primjeri putinizma”, osim pomenutih lidera, u svakoj od zemalja i kakav je njihov efekt?
Bećirević: Crnogorska politika, kao i u drugim dijelovima Zapadnog Balkana, odražava propagandni model sličan onome iz rane Putinove ere u Rusiji, koji je opisao Peter Pomerantzev u knjizi Ništa nije istina i sve je moguće: Nestvarno srce nove Rusije.
Ovaj model se oslanja na sijanje sumnje i nesigurnosti, politički jezik i ideologija su odvojene stvarnosti i kreira se klima u kojoj istina nije važna.
U Crnoj Gori srpski nacionalizam, u kombinaciji sa ruskom geopolitičkom agendom, podupire narative koji negiraju crnogorski nacionalni identitet, slično ruskim tvrdnjama da je ukrajinska nacija mit.
Ne smijemo zaboraviti da je pod krinkom zaštite “sunarodnika u inostranstvu” Rusija izvršila agresiju na Ukrajinu i da je to propaganda koja se aktivira prije oružanog sukoba.
U Crnoj Gori se “putinizam” odražava i u političkim paradoksima. Recimo, osobe optužene za pokušaj državnog udara, čiji cilj je bio zaustaviti NATO članstvo Crne Gore i koji su deklarisani pro-ruski akteri, kao što je Andrija Mandić recimo, u Crnoj Gori, sada članici NATO-a, imaju političku vlast.
To je vrsta “putinizma” koji uspijeva u hibridnom ratu Rusije.
U Bosni i Hercegovini, Dodikove secesionističke ambicije se savršeno uklapaju u ovaj okvir, jer bi svako potencijalno fragmentiranje Bosne i Hercegovine bila prilika za Srbiju da materijalizuje planove “srpskog svijeta”.
Ova usklađenost Srbije u agresivnom odnosu prema susjedima odražava oblik regionalnog putinizma. To je kopija ponašanja Rusije u postsovjetskom prostoru.
RSE: Na koji način je, ako jeste, dosad uloga Rusije uticala na put zemalja Zapadnog Balkana ka EU?
Bećirević: Rusija, nažalost, u saradnji sa Srbijom veoma efikasno obesmišljava put zemalja Zapadnog Balkana ka EU. Od eksploatisanja etničkih tenzija, finansiranja političkih aktera, pojedinaca iz akademske zajednice, organizacija i medija koji Evropsku uniju portretiraju kao prijetnju tradicionalnim vrijednostima, do direktnih prijetnji da je nastavak evropskih integracija prijetnja ruskim geopolitičkim interesima.
U svim pojedinačnim državama je došlo do tako ozbiljne regresije u demokratskim procesima, da je zapravo pitanje koliko je taj put realan.
Srbija s autokratskim režimom nema ama baš nikakvu inspiraciju da bude dio EU. Ta deklarativna EU opredijeljenost se održava samo da bi se imao pristup EU fondovima.
RSE: I s druge strane – kako vidite stav i djelovanje EU kad je riječ o ruskom uticaju?
Bećirević: Evropska unija u odgovoru na ruski uticaj na Zapadnom Balkanu i dalje koristi strategiju “stabilokratije” koju je zagovarala Angela Merkel, dakle fokusira se na očuvanje statusa quo umjesto na rješavanje duboko ukorijenjenih problema.
Međutim, takva politika je otvorila vrata za jačanje autoritarnih i etnonacionalističkih tendencija. Primjer za to je politika EU i Zapada prema Srbiji, koja podsjeća na ranije pokušaje saradnje s Rusijom. Vučić se predstavlja kao reformista blizak Zapadu, dok istovremeno produbljuje veze s Rusijom.
Ova strategija, koja je trebala distancirati Srbiju od Moskve, imala je suprotan efekat: učvrstila je etnonacionalistički režim koji destabilizuje region.
Politika zapadnog popuštanja dodatno je ohrabrila Vučića. Uloga Srbije kao potencijalno ključnog dobavljača litijuma dodatno je učvrstila strategiju stabilokratije.
Ovo podsjeća na ranije greške Zapada s Putinom. Tada je ruski gas bio motivacija za partnerstvo, a sada se zbog litijuma u Srbiji zatvaraju oči pred opasnostima “srpskog svijeta” za regionalnu stabilnost.
Pristup stabilokratije EU, takođe, je doprinio razočaranju u evropske integracije širom Zapadnog Balkana. Prioritet dat ekonomskim odnosima i očuvanje veza s režimima poput Vučićevog onemogućili su rješavanje ključnih problema, poput Dodikovog secesionizma u Bosni i Hercegovini, incidenta u Banjskoj na Kosovu i sve većeg ruskog uticaja.
Ovi problemi su se nagomilali i stvorili su krizu koju će biti teško riješiti.
Ideološka dubina putinizma — spoj imperijalne i sovjetske nostalgije — često je bila podcijenjena na Zapadu. Na sličan način, Zapad čini se razumije, ali ignoriše ideološku posvećenost Vučićevog režima.
Aleksandru Vučiću je mentor bio Vojislav Šešelj i njegova ideologija je ostala ista. Baš kao što je Zapad jednom potcijenio Rusiju kao sekundarnu prijetnju, fokusirajući se samo na Kinu, sad potcjenjuje destabilizirajući potencijal Srbije pod Vučićem, osnažen ruskim uticajem.
Sve dok Evropska unija ne napusti princip stabilokratije i ne postavi čvrste političke uslove koji će, prije svega, natjerati Srbiju da se pozabavi opasnim i nakaradnim temeljima Vučićevog režima, nećemo vidjeti nikakve promjene na bolje. Bez takve promjene, EU rizikuje da ponovi iste greške koje je napravila s Putinom.
RSE: Mislite li da će promjena američke administracije uticati na širenje ruskog uticaja na Zapadnom Balkanu? I kako vidite dosadašnje djelovanje SAD-a kad je riječ o nastojanjima da se spriječe i minimiziraju štetni uticaji Rusije?
Bećirević: Promjena američke administracije vjerovatno neće značajno uticati na promjenu američke politike prema regionu, a nažalost ni na suzbijanje širenja ruskog uticaja.
Prijatelj mi je nedavno duhovito rekao: “Možda će njih razočarati Tramp onako kako je nas razočarao Bajden”. Iako izrečeno u šali, ova izjava dobro oslikava suštinu razgovora koje sam vodila posljednjih dana s raznim izvorima.
Naime, kao što Bajdenova administracija nije ispunila nade prodemokratskih aktera u regionu, Trampova administracija bi mogla razočarati aktere krajnje desnice koji očekuju snažniju podršku.
Među njima bi posebno mogao biti razočaran režim Aleksandra Vučića. Prije nekoliko mjeseci slušala sam Vesnu Pusić na Cetinjskom forumu koja je objašnjavala da, kada SAD nema strateški interes u nekom regionu, politika se, uglavnom, oblikuje kroz individualne pristupe ambasadora. Ovo se jasno vidi u trenutnom izraženom kontrastu između strategija američkog ambasadora u Bosni i Hercegovini Majkla Marfija i američkog ambasadora u Srbiji Kristofera Hila.
Ambasador Marfi svjestan je opasnosti Dodikovih secesionističkih i Vučićevih imperijalnih ambicija. Ambasador Hil, očito nije.
S jedne strane, ako region ostane sekundarni fokus američke administracije, s ograničenim direktnim angažmanom, to je dobro, jer režim Aleksandra Vučića neće dobiti odriješene ruke da implementira “srpski svijet”.
To bi onda otvorilo mogućnost Evropskoj uniji da “osvijesti” opasnosti koje dolaze od Vučićevog režima, da odustanu od principa stabilokracije i da postave ozbiljne uslove za demokratizaciju regiona na zdravim međususjedskim odnosima.
Naravno, postoji i mračan scenario u kojem se to neće dogoditi, već ćemo skliznuti u još dublju krizu, a Srbija bi pod okriljem “ruskog svijeta” mogla krenuti ka ozbiljnijoj, možda čak i vojnoj implementaciji “srpskog svijeta”.
Režim Aleksandra Vučića je u dubokoj krizi i skretanje pažnje sa kulminacijom incidenata u regionu, bilo na Kosovu ili u Bosni i Hercegovini, omogućilo bi mu da konsolidira vlast unutar Srbije.
RSE: Za koga ste pisali knjigu o Putinu i njegovom utjecaju? Smatrate li da mladima, studentima nedostaje perspektiva i istraživanja o geopolitičkim pitanjima i vezama sa Zapadnim Balkanom?
Bećirević: Mladima, posebno studentima, često nedostaje iznijansiran pogled na geopolitička pitanja i složenu dinamiku koja okružuje Zapadni Balkan i globalne sukobe.
Svi smo svjesni zapadnih neuspjeha i dvostrukih standarda – ništa to bolje ne ilustrira nego odnos Zapada prema genocidu koji Izrael provodi u Gazi.
Takođe, često kao edukatori čujemo argument da su Zapad i Rusija u osnovi isti i da je rat u Ukrajini samo sukob velikih sila.
Nekad recimo, slušam rasprave u kojima se mladi ljudi potpuno odmaknu od činjenice da je Rusija izvršila agresiju na Ukrajinu.
Literature o zapadnom licemjerju studenti imaju u izobilju, a najviše su okrenuti podkastima koji izjednačavaju Zapad i Rusiju.
S druge strane, literatura koja se bavi suštinom režima Vladimira Putina i njegovim imperijalnim ambicijama, studentima nije dostupna. Ona koja je dostupna, za njih je previše kompleksna.
Kao edukatori, imamo obavezu da mladim ljudima pomognemo da se snađu u svijetu koji se previše mijenja. Važno je da nauče da kritički promišljaju o previše pojednostavljenim narativima koji izjednačavaju demokratiju sa autokratijom i autoritarnim režimima. S pobjedom Trampa u Americi to će biti još teže objasniti.
Da, ova knjiga je napisana prije svega za studente koji imaju sve manje sklonosti da čitaju guste teorijske analize. Stil je namjerno pristupačan, ali uvodi ključne koncepte i istorijski kontekst koji podržava glavne argumente knjige.
Cilj je bio mlade ljude uputiti da kritički promišljaju o geopolitičkim pitanjima, da prepoznaju ekspanzionističke ideologije, te da razumiju zašto se euroatlantske integracije ne mogu izjednačiti sa ciljevima putinizma na Zapadnom Balkanu, čak i kada imamo na umu dvostruke standarde o kojima sam govorila.
