Autor: Slobodan Jovanović
Možda će nekome biti nategnuto povezivanje novije istorije i događaja od prije sto i nešto godina, ali, baveći se crnogorskom nesrećom početkom 1916. godine, nekako se śetih neuspjele mobilizacije u Beogradu devedesetih godina prošlog stoljeća, kada se nije odazvalo oko 94% pozvanih. Zato su u Crnoj Gori našli meso koje će nadomjestiti tako loš odziv, sve dok jedan dio roditelja nije stavio prst na čelo i tražio od crnogorskih vlasti da vrate njihovu đecu kućama sa ratišta po bivšim zemljama SFRJ.
Kralj Nikola, obavezan vojnim sporazumom sa Rusijom iz 1910. i 1912, kojima Rusija odlučuje o upravljanju i upotrebi crnogorske vojske u ratu, po njihovim instrukcijama i optuživan da šuruje sa Austrijom u potpunosti je prepustio upravljanje ratnim operacijama u I svj. ratu, prvo generalu srpske vojske Božu Jankoviću , a zatim pukovniku srpske vojske Petru Pešiću od 21.juna 1915.godine, što se vidi iz izvještaja koji je pukovnik Pešić dostavio srpskoj Vrhovnoj komandi, Str.Pov.Br.16541 od 19.07.1915. godine. Deceniju nakon kapitulacije Crne Gore u svojim tekstovima u „Ratniku“, vojnom časopisu za novembar 1924, januar – februar 1925. godine (“Crna Gora u Svetskom Ratu”), i polemici na stranicama beogradske Pravde, Petar Pešić je nedvosmisleno izrekao da je njegov interes bio da se Crna Gora kompromituje pred saveznicima i da je za njega crnogorska vojska imala samo svrhu da obezbjedi odstupnicu srpskoj vojsci krajem 1915. godine. On to eksplicitno potvrđuje riječima da je njega interesovala jedino „Sandžačka vojska“, koja je, u stvari, i obezbjeđivala odstupnicu srpskoj vojsci ( Pešićeva depeša Vrhovnoj komandi srpske vojske na Krfu, Pov. D. Br. 1464 od 4. septembra 1915: “Pošto od cele crnogorske vojske nas interesuje Sandžačka Vojska …“).
. Važno je napomenuti da je Crnoj Gori bio nametnut plan komandanta Vrhovne komande srpske vojske, gen. Radomira Putnika, po kojem je 2/3 crnogorske vojske moralo biti grupisano oko Pljevalja (Sandžačka vojska). Ostatak je trebalo da brani granicu Crne Gore prema Hercegovini i prema Boki. Time je kralj Nikola bio stavljen u procjep: ostaviti oslabljenu odbranu granice prema Hercegovini i Lovćenu, ili ući u sukob sa Rusijom i Srbijom. Kralj se odlučio za ono prvo, svjestan da bi mu sukob sa Rusijom i Srbijom ugrozio položaj unutar Crne Gore, za što on snosi najveću odgovrnost svojom polustoljetnom politikom. Petar Pešić, izvještavajući vojvodu Putnika da se kralj Nikola plašio „pobune što će Crnogorcima komandovati srpski artiljerci“, piše: „Uveravam ga da to neće biti, jer su oni već bili pod komandom srpskih đenerala, a danas je cela crnogorska vojska pod mojom komandom, pa se niko ne buni, već naprotiv vojska to više voli nego da je pod Crnogorskom Vrhovnom Komandom“.
Komentarišući riječi Petra Pešića u polemici na stranicama Pravde: „ …. jesu li ma kad razmišljeli o tome kakva bi situacija bila za celokupan naš narod, da Kralj Nikola nije uputio Franji Josifu onu depešu, i da se je na Solunskom Frontu pored Srpske Vrhovne Komande našla i Crnogorska Vrhovna Komanda, a po proboju ovoga fronta i ulaska u Otadžbinu pored Kralja Petra i Kralj Nikola“, Jovan Đonović, takođe u Pravdi, piše: „On, koji misli, da nije Kralj Nikola uputio depešu Franji Josifu ne bi se kompromitovao u očima saveznika i svog naroda, da bi izveo nešto vojske i postavio je na Solunski Front i najzad sa njom ušao u Crnu Goru, – morao je, prirodno, utrošiti prilično vremena i spremiti dosta činjenica da se to desi. Idući za njegovim pisanjem ulazimo u njegovu misao, da je jedinstvo Crne Gore i Srbije bilo moguće: ako Kralj Nikola osramoti Crnu Goru predajom vojske, a sebe uprlja izdajstvom.“ Oni koji ne znaju politički bekgraund Đonovića – on sigurno nije bio naklonjen nezavisnosti Crne Gore i kralju. Đonović citira Pešića iz „Ratnika“: „U ovoj situaciji meni je bila glavna namera i cilj, da preduzmem mere da dobijem što više u vremenu, te da stvorim mogućnost da srpska vojska odstupi kroz Cr. Goru i Arbaniju do Drača i Valone i ne bude zarobljena od Austrijanaca.” Čak i Đonović konstatuje: „Zar, onda nije jasno i laiku, da se g. Pešić nije mnogo starao da se ne desi sa crnogorskom vojskom ono, za šta se bojao da se ne dogodi srpskoj?“
Petar Plamenac vidi u tome jasan cilj i piše u „Novoj Evropi“ iz 1926-te: „…Pašić je vidio u Skadru srbijansku vojsku svedenu na 80.000 ljudi, od kojih je onda još na 20.000 pomrlo od fizičke iznemoglosti i u more bačeno. 10. decembra, na Cetinju, on je saznao od g. Pešića, svoga oruđa, da Crna Gora ima nedirnutih 53.000 vojnika, najboljih po hrabrosti u Evropi, koji bi, najedeni, obučeni i naoružani, vrijedili više od pruske garde. Pešić je tada osjetio da je ravnoteža poremećena; ali ovoga puta u korist Crne Gore, i uvidio je, da od ujedinjenja uz nestanak Crne Gore ne može biti ni govora … “ Zato je bilo važno uništiti Crnogorsku vojsku, što je i bila njegova misija, jer je teško povjerovati da je on to radio na svoju ruku. To kaže i Đonović, kada opciono apostrofira „one koji stoje iza njega“.
Čestu tezu da je kralj Nikola svjesno ostavio Crnogorsku vojsku i prepustio je okupaciji, umjesto da je poslušao navodnu preporuku Baje Pašića, izrečenu na Cetinju 10. decembra 1915. godine, „da Crnogorci treba da vežu svoju sudbinu sa sudbinom Srbije, i da sa Srbijancima odu put Arbanije i tamo čekaju pomoć Saveznika“, u intervjuu sa “crnogorskim generalom Jankom Vukotićem, datom “Jutarnjem listu” 1. aprila 1918. godine, a koji prenose “Cetinjske novine” 11. aprila, Vukotić najbolje objašnjava:
„Od 22. augusta 1914. pa sve do 17. januara 1916. godine bio sam isključivo komandant sandžačke crnogorske vojske … Načelnici štaba vrhovne komande … bili su: srpski general Boža Janković od 22. augusta 1914, pa do zauzeća Skadra 1915. godine, a tad ga je zamijenio njegov dotadašnji pomoćnik srpski generalštabni pukovnik Petar Pešić, koji je ostao načelnikom štaba sve do 17. januara 1916.
Tadašnja crnogorska vlada pod predsjedništvom Lazara Mijuškovića ponudila je austro-ugarskoj vladi mir 13. januara 1916, i tu ponudu Mijušković je saopćio i predstavnicima saveznih država aktom, naglašavajući u njemu između ostalog i ovo: Neprijatelj je uzeo sve strateške tačke naše zemlje. Uzeo je našu prijestonicu i prijeti zauzećem zemlje. U unutrašnjosti zemlje je nered, pljačka i buna, sve to zbog gladi i priljepčivih bolesti.
Pukovnik Pešić napustio je Crnu Goru 17. ili 18. januara 1916, i na odlasku mi saopćio, da ga, po kraljevoj naredbi, imam zamjeniti u dužnosti … Primiv na ovaj način dužnost načelnika štaba, a računajući, da će srpska vojska, kao što mi je rekao pukovnik Pešić, u dovoljnoj snazi zauzeti odbranbene položaje duž Bojane i oko Skadra, te meni i mojoj vojsci osigurati jedinu odstupnicu preko Skadra, ja sam odmah, po odobrenju kralja Nikole, izdao naređenje čitavoj crnogorskoj vojsci – od koje se skoro veći dio nalazio duž rijeke Tare i Lima i na hercegovačkoj granici, – da odstupi pravcem na Podgoricu, odatle ćemo preko Skadra za Albaniju.
Kralj Nikola je otputovao iz Podgorice 19. januara u Skadar, a 20. januara iz Skadra dalje. Iste večeri nastupile su austru-ugarske čete, ni od koga nesmetane, uz rijeku Bojanu, a sutra dan, 21. januara, ušle su u Skadar, i tako nam presjekle jedinu moguću odstupnicu prije, nego je i jedan moj vojnik od hercegovačkog odreda ili sandžačke vojske stigao u Podgoricu .“
I zaista, naređenja su izdata „čitavoj vojsci“, kako kaže Vukotić. Postoje brojni primjerci u arhivama. Recimo, u jednoj takvoj povjerljivoj naredbi Vrhovne komande Br. 69, na Bijelim Rudinama, upućene “Gospodinu brigadiru”, Milutinu Vučiniću, a koja je, sa istim sadržajem, poslata svim jedinicama, nakon što ga upoznaje sa trenutnom situacijom traženja mira sa Austrijom i ultimativnim uslovima koje nudi austrijska strana, kaže se:
„Na osnovu ovakvog stanja stvari naređujem: 1) Da Sandžačka vojska i Hercegovački odred ostave na svojim sadašnjim frontovima tanki izvidnički lanac, koji će održavati dodir sa protivnikom i postepeno se povlačiti, a sa glavnima odmah i danju i noću ostupati ka Podgorici; 2) Svakome na najpovjerljiviji način objasniti da ko neće da ostupa na odbranu Skadra pod gornjim uslovima, niko ga neće primoravati, nego mu je dozvoljeno ostati kod svoje kuće, ali je već jasno koja će ga sudbina snaći”.
Nadalje se traži od Lovćenskog i Kotorskog odreda da zadrže položaje kako bi ove dvije jedinice odstupile. U potpisu je Načelnik Štaba Vrhovne Komande Divizijar Serdar J. Vukotić, Podgorica 5-I-1916. (po st. Kalendaru, primj. S.J.)).“
Nikola Pašić je uspio da saveznička pomoć u novcu za Srbiju i Crnu Goru ide kroz njegove ruke i da on od nje određeni dio daje Crnoj Gori. „Od ove savezničke pomoći odredio je svakom crnogorskom vojniku – na hranu, odijelo i obuću – po 1,50 dinara, a svakom srbijanskom, u iste svrhe, po 7 dinara dnevno!“ Nekako me ovaj odnos asocirao na to da je život crnogorskog vojnika i vrijedio pet puta manje nego srpskog. Nikako se ne mogu osloboditi pitanja zašto nije jedan broj srpskih vojnika određen da zajedno sa crnogorskim vojnicima brani odstupnicu srpskoj vojsci i tako bude, prebacivanjem jednog broja Crnogoraca, ojačan hercegovački i lovćenski front, nego je sve palo na leđa crnogorskog vojnika. To pitanje me je asociralo na situaciju iz 90-tih prošlog stoljeća i tu suludu situaciju u kojoj Crnogorci imaju vječitu potrebu da se žrtvuju za tuđe interese, umjesto da se, poput svih punoljetnih naroda, bave sobom! Zašto bi to bilo izdaja da je Crna Gora vodila 1914. godine računa o svojim interesima, jednako kao i 1992, u Lisabonu, a nije izdaja način na koji je žrtvovana Crna Gora, njena vojska, njena država u drugoj deceniji XX stoljeća? Koliko, zaista, treba biti ograničen pa jednom ne staviti tačku na toliko nepoštovanje sebe i ponižavajući odnos u odnosu na druge narode?
