Politička situacija u Crnoj Gori odražava dublju borbu oko budućnosti zemlje na geopolitičkom planu, balansirajući između proevropskih snaga i proruskih elemenata. Predsjednik Jakov Milatović i premijer Milojko Spajić, nekada saveznici, sada su upleteni u značajan sukob. Milatović je posvećen jačanju veza Crne Gore sa Evropskom unijom i NATO-om, dok je Spajićeva vlada, koja zavisi od podrške proruskih poslanika, izazvala zabrinutost zbog mogućeg povratka Ruskog uticaja i politike patronata.
Ovaj raskol dodatno komplikuju etnički srpski politički akteri poput Andrije Mandića, koji održava proruski stav i ima istoriju protivljenja članstvu Crne Gore u NATO-u. Mandićev uticaj u vladi, kao i potezi poput usvajanja rezolucija o istorijskim događajima u susjednoj Hrvatskoj, rizikuju narušavanje odnosa Crne Gore sa Evropskom unijom i ugrožavaju njene aspiracije za članstvo u tom bloku.
Iako je Crna Gora članica NATO-a, tenzije unutar njenog političkog rukovodstva otkrivaju poteškoće u stabilizaciji demokratskog upravljanja u zemlji koja je razapeta između Istoka i Zapada, posebno nakon dugogodišnjih problema sa korupcijom i spoljnim pritiscima iz Rusije i Evropske unije. Ovaj raskol je ugrozio jedinstvo provladine prozapadne politike, postavljajući pitanja o budućem kursu zemlje.
Predsjednik Jakov Milatović i premijer Milojko Spajić, izabrani prošle godine sa obećanjem da će ubrzati napuštanje ruskog uticaja i pristupanje Crne Gore Evropskoj uniji, sada su u sukobu zbog neslaganja o ambasadorskom kandidatu za Moskvu — ruskom državljaninu. Milatović, koji ima ograničena ovlašćenja, uključujući i odobrenje ambasadorskih imenovanja, bio je zapanjen idejom da ruski državljanin, koji je otvoreno podržavao Kremlj, predstavlja Crnu Goru u Moskvi.
“Pozvao sam ga na razgovor i brzo shvatio šta se dešava,” prisjetio se Milatović, govoreći o svom protivljenju nominaciji zbog toga što je smatrao da nije u skladu sa obavezama Crne Gore kao članice NATO-a, koje uključuju podršku Ukrajinskoj vojsci. Zatražio je od vlade da nađe prikladnijeg kandidata.
Ovaj sukob ukazuje na sve veći jaz između Milatovića i vlade premijera Spajića, koji je postao prepreka naporima Crne Gore da se priključi Evropskoj uniji i suzbije uticaj proruskih političkih snaga.
Crna Gora, bivša jugoslovenska republika, decenijama je bila rastrzana između Istoka i Zapada, a NATO i Moskva su je priželjkivali zbog njenih dubokih zaliva na Mediteranu. Zemlja je izgledala na putu ka izlasku iz ruskog uticaja nakon što je postala članica NATO-a 2017. godine.
Kada su birači izabrali Milatovića, a potom dali najviše glasova njegovim saveznicima iz pokreta Evropa sad, kojeg vodi Spajić, činilo se da su obojica čvrsto ujedinjeni u cilju pristupanja Evropskoj uniji i iskorjenjivanja korupcije i kriminala koji su dugo opterećivali Crnu Goru.
Danas je Milatović napustio Evropa sad. Optužuje koalicionu vladu, koju predvodi Spajić, ali koja zavisi od podrške proruskih poslanika, da se vraća na politiku patronata koju je obećala da će iskorijeniti i da se povinuje interesima Rusije i Srbije na štetu evropskih veza Crne Gore.
Ovaj raskol naglašava koliko je teško izgraditi stabilnu, zapadnu demokratiju u krhkoj balkanskoj zemlji koju dijele rivaliteti zasnovani na etničkim, vjerskim i geopolitičkim lojalnostima.
“Definitivno je teže nego što su svi očekivali,” rekao je Milatović u intervjuu u Podgorici, glavnom gradu Crne Gore.
Spajićevi saveznici optužuju Milatovića da podriva izabranu vladu. “Gazi svoja obećanja da će biti predsjednik svih Crnogoraca”, stoji u izjavi pokreta Evropa sad.
Na pitanje o Milatovićevim optužbama, Spajićev kabinet je saopštio da premijer nije dostupan za intervjue.
Pod vođstvom bivšeg predsjednika Mila Đukanovića, Crna Gora je postala utočište za krijumčare droge i cigareta.
Članstvo Crne Gore u NATO-u, koje su oštro protivili mnogi etnički Srbi u zemlji, uključujući i nekoliko sadašnjih članova vlade, zatvorilo je posljednju značajnu rupu u atlantskoj kontroli sjeverne obale Mediterana. Time su ugašene nade Moskve da će tamo dobiti vojno uporište.
Iako članstvo Crne Gore u NATO-u nije upitno, prema riječima predsjednika, mnoga obećanja iz prošlogodišnjih izbora jesu.
Jasan dokaz toga, kako je rekao, bila je rezolucija usvojena u parlamentu u julu kojom se priznaje da je nacistička marionetska država u susjednoj Hrvatskoj tokom Drugog svjetskog rata počinila genocid u koncentracionom logoru Jasenovac. Ovu rezoluciju su forsirali etnički Srbi koji su bili bijesni zbog komemoracije Ujedinjenih nacija o genocidu koji su bosanski Srbi počinili 1990-ih.
“Niko ne poriče šta se dogodilo u Jasenovcu,” rekao je predsjednik. Međutim, dodao je, rezolucija je služila “sitnim partijskim interesima vrlo malog broja ljudi” dok je razbjesnila Hrvatsku, koja je članica Evropske unije i može usporiti ulazak Crne Gore u blok.
Rezoluciju je progurao predsjednik parlamenta Andrija Mandić, proruski političar i etnički Srbin koji je preuzeo uticajnu ulogu u vladi.
Godine 2019, Mandić je osuđen za saradnju sa ruskim obavještajnim operativcima u pokušaju državnog udara iz 2016. godine, koji je imao za cilj da spriječi ulazak Crne Gore u NATO. U julu ove godine, Mandić je oslobođen krivice od strane višeg suda.
Prošlogodišnji protest u Podgorici protiv Andrije Mandića, proruskog političara koji je preuzeo uticajnu ulogu u vladi, stavlja u fokus rascjep između Crne Gore i njenih proevropskih ciljeva. Hrvatska je osudila rezoluciju o genocidu kao “neprihvatljivu, neprikladnu i nepotrebnu” te u suprotnosti sa željom Crne Gore da uđe u Evropsku uniju.
Mandić je u pisanoj izjavi rekao da je rezolucija “dobila snažnu podršku” američkog ambasadora i da ni na koji način ne ometa evropske težnje Crne Gore. Međutim, portparol američke ambasade u Podgorici negirao je tvrdnju o američkoj podršci.
Spor sa Hrvatskom zasjenio je napredak koji je Crna Gora postigla kada je Evropska unija u junu signalizirala da zemlja napreduje u usklađivanju svog pravosuđa i osnovnih prava sa evropskim standardima. Iako je pred Crnom Gorom još mnogo prepreka na putu do članstva, ovaj napredak je američka ambasada ocijenila kao “važnu prekretnicu”.
Međutim, diplomatska zajednica na Zapadu izrazila je zabrinutost zbog sve većih tenzija između Milatovića i Spajića. Njihovo nekadašnje savezništvo narušeno je oštrim neslaganjima u vezi sa uključivanjem proruskih i prosrpskih političara u vladu i zbog, kako predsjednik tvrdi, politike lojalnosti u javnom sektoru i državnim preduzećima.
Milatović je istakao da je politika patronata Crnu Goru opteretila prekomjernom birokratijom, te da zemlja sa oko 600.000 stanovnika sada ima 32 ministra, 54 državna sekretara i sedam potpredsjednika vlade.
Takođe, Milatović je optužio Spajića za netransparentnost u vezi sa njegovim vezama sa Do Kvonom, šefom propale kripto kompanije koja je kolabirala 2022. godine. Do Kvon je uhapšen prošle godine u Crnoj Gori, gdje je pobjegao.
U dokumentu podnijetom sudu u Njujorku, kao dio slučaja koji je pokrenula Komisija za hartije od vrijednosti protiv Kvonove kompanije, Spajić je naveden kao rani investitor. Spajić je, međutim, u intervjuu prošle godine negirao da je imao interes u Kvonovom poslu, tvrdeći da je samo ulagao novac u ime investicionog fonda iz Singapura.
Politički problemi u Crnoj Gori i teškoće u smanjenju ruskog uticaja postali su jasni nakon izbora u junu 2023. godine. Pokret Evropa sad osvojio je najviše glasova, ali je ostvario slabiji rezultat od očekivanog, nakon što su otkriveni Spajićevi odnosi sa Kvonovim biznisom.
Kako bi formirali parlamentarnu većinu, Evropa sad je zatražila podršku proruskih poslanika, uključujući Mandića i njegove saveznike.
Mandić je smanjio svoju javnu podršku ruskom predsjedniku Vladimiru Putinu i, u zamjenu za ulazak u Spajićevu vladu, potpisao koalicioni sporazum koji podržava članstvo u NATO-u i “ubrzano” pristupanje Evropskoj uniji.
Međutim, njegovi postupci, poput rezolucije o Hrvatskoj, narušili su te obaveze, a kritičari tvrde da on zapravo vuče konce vlade.
“Pravi premijer Crne Gore sada je Mandić, a ne Spajić,” rekao je Dritan Abazović, bivši premijer koji je predvodio antikorupcijske napore.
Spajić “nije prijatelj Putina”, rekao je Abazović, “ali on zaista zavisi” od Mandića i njegovih saveznika kako bi ostao na funkciji premijera.
Na pitanje o ovome, Mandić je rekao da je Crna Gora “ušla u fazu dijaloga i kompromisa, što se pokazalo vrlo korisnim za naše društvo.”
Milatović je rekao da je “šokiran” Mandićevim uticajem.
“Evropa sad je pokretačka snaga parlamentarne većine u smislu brojeva, ali u smislu intelektualnog vođenja i retorike,” rekao je, “izgleda da neko drugi drži volan u rukama.”
